حل معضلات گریبانگیر جامعه در نگاه قرآن در فصلنامه «معرفت فرهنگی اجتماعی»

به گزارش ایکنا، جمعيت يکی از مؤلفه‌های قدرت هر كشوری به‌شمار می‌رود و مسائل مختلف اجتماعی، اقتصادی، نظامی، علمی و سياسی با بحث جمعيت پيوند دارند. امروزه مسئله جمعيت به خاطر اهميت و نقش محوری در اجتماع و تأثير آن در مسائل مختلف جامعه، در كانون توجهات دولتمردان و دانشمندان و سياستمداران كشورهای جهان قرار دارد.

 

شماره ۶۲ فصلنامه علمی «معرفت فرهنگی اجتماعی (ویژه‌نامه جمعیت)» به مدیر مسئولی سیدحسين شرف‌الدين و صاحب امتياز موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمينی(ره) با هدف پرداختن به این مسئله از نگاه قرآن منتشر شده است. مقالات ارائه شده در این شماره به انضمام چکیده از آن‌ها برای اطلاع بیشتر مخاطبان این حوزه تقدیم می‌شود. 

سید روح‌الله حسینی علی آباد استادیار گروه علوم قرآن و تفسیر، اسماعیل چراغی کوتیانی استادیار گروه جامعه‌شناسی، مصطفی کریمی دانشیار گروه علوم قرآن و تفسیر، علی ابوترابی استادیار گروه روان‌شناسی و مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در این مقاله نوشتند: ُبعد بينشی يکی از ابعاد وجودی انسان است كه نقش بسزايی در رفتار وی دارد. يکی از كنشهای انسانی متأثر از آگاهی، ازدواج و فرزندآوری است. بينش فطری انسان نقش مستقيم در اين زمينه دارد. يکی ازعوامل مهم و تأثيرگذار در ميزان زاد و ولد در كنار مسائل مالی، نوع نگرش انسان است. سؤال اينکه رابطه بينش انسان با ميل به فرزندآوری چگونه است؟ آيا اثر منفی داشته و مانع تکثير نسل می‌شود يا اينکه تأثيرش مثبت بوده و موجب افزايش فرزندآوری می‌گردد؟ هدف تحقيق آشنايی بيشتر مردم با ديدگاه قرآنی و بينش صحيح جهت تشويق آنان به فرزندآوری است. اين مقاله با شيوه مطالعه اسنادی و روش پردازش توصيفی ـ تحليلی ـ تفسيری به بررسی رابطه بُعد بينشی با ميل به فرزندآوری در قرآن می‌پردازد.

 

يافته‌های تحقيق حاكی است كه در نگاه قرآن، انسان فطرتا خدای خالق، مالک، رب و رازق را می‌شناسد. ضعف در اين بينش بهانه ترک ازدواج، بی‌فرزندی يا تک‌فرزندی است. زشتی قتل در نظر انسان، گواه ناپسندی كم شدن جمعيت برای وی می‌باشد. كشتن فرزندان از روی جهل و با دليل واهی مانند ترس از فقر است. تقويت بينش انسان در جلوگيری از كشتن اولاد مانند سقط جنين تأثير فراوان دارد. ادامه حيات بشر در كره خاكی به ازدواج صحيح و فرزندآوری است و همجنس‌گرايی و حيوان‌فرزندی خلف مقتضای عقل و دين است.

محمدجواد سقای بی‌ریا - استادیار گروه تفسیر و علوم قرآن مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) در این مقاله نوشت: بی‌شک مسئله تجرد و بی‌همسری، يکی از معضل‌های جامعه اسلامی است كه بحران‌های اجتماعی متعددی از جمله بحران‌های جمعيتی و پيری آن را به دنبال خواهد داشت، اما تاكنون راهکارهای بشری به اين معضل، هيچكدام موفق نبوده‌اند و تبعات اين معضل همچنان گريبان‌گير جامعه اسلامی است. با توجه به اينکه قرآن كريم منبعی وحيانی است كه به شئون مختلف انسان پرداخته است و خصوصا در آيه 90 سوره نور از ازدواج مجردان سخن به ميان آورده است و راهکارهايی را برای حل معضل تجرد پيشنهاد داده است؛ بنابراين منبع مطمئنی برای حل اين مسئله به‌ حساب می‌آيد. يافته‌های اين پژوهش حاكی از وجود دو نوع راهکار برای حل اين مسئله است: یک: در بُعد کلان، از تمامی آحاد جامعه اسلامی شامل اشخاص حقيقی و حقوقی، شرعا خواسته شده است كه با استفاده از تمامی امکاناتی كه در اختيار دارند، برای به ازدواج درآوردن مجردان جامعه هم‌افزايی كنند. دو: بُعد خُرد که به چند راهکار در اين زمينه اشاره شده است: الف) ايجاد انگيزه برای ازدواج؛ ب) تسهيل ازدواج؛ ج) كمک مالی به مجردان كم‌بضاعت.

 

مهدی عابدی امیرالمومنین- دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) در این مقاله نوشت: بحث گرايش‌ها و انگيزه‌های فطری انسان از مباحث مهم انسان‌شناسی است. انگيزه‌های اصلی انسان، يعنی ميل به بقا، كمال و لذت، ريشه انگيزه‌ها و گرايش‌های انسان مانند گرايش به فرزندآوری هستند. با توجه به اهميت فرزندآوری در دين اسلام و مشکلات اقتصادی و تربيتی بر سرِ راه آن، اين سؤال پيش می‌آيد كه انگيزه‌های اصلی انسان چه نقشی در فرزندآوری دارند؟ آيا آن‌ها عوامل مؤثرتر و قوی‌تری هستند، يا مشکلات و سختی‌های داشتن فرزند مانند اقتصادی و تربيتی؟ در اين پژوهش با روش تحليلی ـ توصيفی و با رويکرد تفسير موضوعی در پی كشف نظر قرآن درباره نقش انگيزه‌های اصلی انسان در گرايش به فرزندآوری هستيم. يافته‌های پژوهش نشانگر آن است كه انگيزه حب به بقا، نقش ايجاد انگيزش، وانگيزه حب به كمال دو نقش تقويتی و مديريتی، و انگيزه حب به لذت دو نقش زمين‌های و تقويتی در گرايش به فرزندآوری دارند.

 

سیداسماعیل علوی - دانشجوی دکتری روان‌شناسی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) و حمید رفیعی هنر - استادیار گروه روان‌شناسی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در این مقاله نوشتند: شناخت ارزش‌های مثبت و منفی فرزندان از منظر والدين به دليل تأثيری كه در تصميم‌گيری‌ها و انگيزه‌های والدين‌ برای فرزندآوری دارد، نقش مهمی در تغييرات سطوح باروری  يک جامعه ايفا می‌كند. پژوهش حاضر، به منظور بررسی ارزش فرزندان از ديدگاه والدين شهر قم انجام شد. روش اين پژوهش به لحاظ هدف بنيادی و به لحاظ رويکرد كيفی از نوع تحليل مضمون به شيوه براون و کلارک (2006) است. جامعه پژوهش شامل زوجين دارای فرزند بود كه به غرفه‌های نمايشگاهی جمعيت در شهر قم در سال 1403 مراجعه داشتند و علاقه‌مند به حضور در مطالعه حاضر بودند. نمونه متشکل از 30 نفر از والدين 25 تا 52 سال كه در پژوهش حضور داشتند. برای گردآوری داده‌ها از مصاحه عميق نيمه ساختار يافته و به منظور تحليل داده‌ها از كدگذاری نظری اوليه و با استفاده از مقوله‌بندی اين كدها استفاده شد كه 250  كد باز، 34 مقوله و 11 زيرمقوله و 2 محور دست يافت. تحليل داده‌ها نشان داد كه ارزش فرزندان، دارای دو محور اصلی ارزش مثبت و منفی فرزندان و 11 زيرمقوله با عناوين «نشاط و شادكامی»، «احساس خوش معنوی»، «اميدبخشی»، «ياری‌دهندگی»، «تقويت و توسعه خود»، «پايداری زندگی مشترک»، «پويايی وكارآمدی خانواده»، «هراس از نيازهای فرزندان»، «هزينه اقتصادی»، «مشکلات خانوادگی»، «زحمات جسمی» می‌باشد و در انتها به بررسی ارزش‌های منفی فرزندان از منظر اسلامی پرداخته شد. 

محمد فولادوند، دانشيار گروه جامعه شناسی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمينی و رويا بناکار، دکتری فلسفه دانشگاه آزاد اسلامی در این مقاله نوشتند: یکی از حقايق آفرينش، حيات و زندگی است. مراد از حيات در قرآن، «حيات مادی» است، اما در ادبيات قرآنی، حيات انسانی در بستری از حقايق مادی وغيرمادی شکل گرفته كه شامل حيات ايمانی و حيات جاودانه اخروی می‌شود. حق حيات، به معنای حق برخورداری هر انسانی از حيات مادی در هر مرحل‌های از زندگی، از انعقاد نطفه تا زندگی در اين دنياست. اين مقاله با رويکرد توصيفی، تحليلی و مطالعه اسنادی، به بررسی حق حيات و يا سلب آن از جنين انسان در آيينه آيات وحی و روايات اهل‌بيت (ع) می‌پردازد.

 

يافته‌های پژوهش حاكی از اين است كه انسان مصنوع پروردگار است؛ اين صنع الهی دارای حرمت و حق حيات است، سلب بی‌دليل حيات انسان از هر كيش، آيين، سن و يا جنسيتی خطای نابخشودنی است. جنين هم انسانی بالقوه و برخوردار از حق حيات است. اديان الهی، به ويژه اسلام به ازدواج، فرزندآوری و تکثير نسل و زاد و ولد تشويق كرده و آن را امری مطلوب دين و خدای متعال می‌دانند؛ از اين رو حفظ حيات انسان مخلوق خدای متعال و فرزندان به عنوان عطيه الهی الزام و ضروری است. سلب بی‌دليل حيات انسان‌ها، به ويژه كودكانی كه هنوز به دنيا نیامده‌اند، خلف آموزه‌های دينی و فلسفه خلقت انسان‌هاست؛ زيرا قرآن و برخی روايات از قطع بقای نسل و كشتن فرزندان به دليل ترس از فقر نهی كرده، و قتل نفس و سلب حيات را خلف كرامت انسانی می‌دانند.

هادی عرب، دکترای روابط بين الملل دانشگاه آزاد اسلامی واحد قم و ياسر صولتی دانش آموخته حوزه علميه قم در این مقاله نوشتند: جمعيت همواره يکی از راهبردی‌ترين مؤلفه‌ها در سرنوشت جوامع بوده است. اين مسئله افزون بر تأثيرپذيری از متغيرهای متعدد اقتصادی، امنيتی، سياسی، فرهنگی، اجتماعی، خانوادگی  و... در داخل كشورها، به دليل درهم تنيدگی نظام مسائل و موضوعات در عصر حاضر، از متغيرها و اسناد بين‌المللی نيز متأثر بوده است. يکی از مهمترين اسناد بين‌المللی تأثيرگذار در نيم قرن اخير در تحولات جمعيتی كشورها، سند مطالعات امنيت ملی امريکا (پيامدهای رشد جمعيت جهان بر امنيت و منافع برون مرزی ايالت متحده) است كه با هدف مديريت جمعيت جهان در راستای منافع اين كشور طراحی و در كشورهای گوناگون اجرا شده است. در اين نوشتار سعی شده تا با روشی تحليلی ـ توصيفی و با استفاده از منابع كتابخانه‌های، نقش آفرينی اين سند در روند كاهش جمعيت جمهوری اسلامی ايران و تبديل اين كشور به الگوی كاهش جمعيت در سطح جهانی را واكاوی نماييم.

 

يافته‌های پژوهش بيانگر آن است كه كاربست الگوی اين سند در ساختارها و بافت جمهوری اسلامی ایران، با تأثيرگذاری در سياست‌گذاری‌ها و برنامه‌ريزی‌های علمی، اقتصادی، آموزشی، بهداشتی، فرهنگی و... يکی از اصلی‌ترين عوامل در كاهش شديد رشد جمعيت ايران بوده است.