اصل همکاری متقابل ؛ اساس بیمه اسلامی

خدمات بیمه‌ای به شکل متعارف آن ابتدا در اروپا شکل گرفت و سپس از آنجا به دیگر کشورها و از جمله کشور‏های اسلامی وارد شد. با ورود بیمه به کشورهای اسلامی بحث چالش‌برانگیز تطبیق بیمه با موازین فقهی از جانب دو طیف مطرح شد: اول، متشرعینی که با دغدغه تطبیق مسایل اقتصادی روز با اصول و اندیشه‏‌های اسلامی این بحث را مطرح کردند و دوم، مالکان شرکت‏‌های بیمه که سعی داشتند نظر مسلمانان را به سمت این نوع قرارداد جلب کنند. لذا روند استفتاء از مراجع و علمای دینی شروع شد.

حرمت بیمه متعارف در فقه اسلامی به واسطه غرر

برای مثال در سال 1319 هجری قمری، شرکتی تحت عنوان زندگی دوجانبه درباره قرارداد بیمه از شیخ محمدعبده استفتاء نمود. همچنین مردم و علمای منطقه‌ای از قبرس راجع به شرعی بودن قرارداد بیمه از شیخ محمد بخیت المطیعی، مفتی و فقیه حنفی در مصرسؤال کردند. بدین‌ترتیب با توجه به اهمیت مسئله و نیاز مسلمانان به کسب خدمات بیمه‌ای، فقهای اسلامی در مقام تجزیه و تحلیل قرارداد بیمه برآمده و در مورد آن فتوا صادر کردند. به عنوان مثال در سال 1903 میلادی شیخ محمدعبده، از علمای اصلاح‌طلب مصر اعلام کرد که قرارداد بیمه عمر، شرعی نیست. همچنین در سال 1972 میلادی شورای فتوای ملی مالزی اعلام کرد که بیمه و مخصوصاً بیمه عمر از نظر مبانی فقهی باطل است.

همین‌طور در نخستین اجلاس بین‌المللی اقتصاد اسلامی که در سال 1976 میلادی در مکه برگزار شد، بر تحریم بیمه مرسوم تأکید شد. بعنوان مثال ذکر شده است که آنگونه قرارداد، مشتمل بر چند غرر است از جمله مطمئن نبودن از نتیجه و مطمئن نبودن از دوره قرارداد. همچنین به قمار بودن بیمه توجه شده است؛ چرا که در صورت بروز خطر، بیمه‌گر زیان می‌کند و اگر خطری پیش نیاید، بیمه‌گذار حق بیمه‌ای را که پرداخت کرده، از دست می‌دهد.

بیمه متعارف همراه با بهره

از ایرادهای دیگر بیمه آن است که شرکت‌های بیمه مرسوم عملیاتی دارند که با بهره همراه است؛ از جمله، استفاده از نرخ بهره برای محاسبه «نرخ‌های حق بیمه» در بیمه عمر و سرمایه‌گذاری وجوه جمع‌آوری شده در فعالیت‌های مالی که با بهره همراه است. محققان و دانشمندان علوم مرتبط با بیمه که از صبغه دینی نیز برخوردار بودند، به تکاپو افتادند و تلاش کردند سازوکارهای بیمه‌‏ای جدیدی را معرفی کنند که علاوه بر دارا بودن کارکردهای بیمه‏‌ای متعارف از ایرادهای شرعی وارد شده به آنها نیز به دور باشند. بدین ترتیب از چند دهه قبل مطالعه و تحقیق پیرامون سازوکارهای اسلامی بیمه شروع شد و بدین ترتیب نخستین شرکت تکافل در سودان در 1978 و سپس در همان سال در عربستان سعود تأسیس شد.

بیمه تکافل برپایه عقود اسلامی

در 1993 دو شرکت تکافل در برونئی، سال بعد دو شرکت تکافل در اندونزی و در 1995 شرکت تکافل در سنگاپور تأسیس گردید. تنها شرکت بیمه تکافل در عربستان سعودی شرکت ملی بیمه تعاون است. در کویت نیز وزارت تجارت و صنعت مجوز تأسیس نخستین شرکت تکافل را در فوریه 1998 صادر کرد. در بیمه اسلامی یا تکافل، افراد در یک صندوق همگانی سپرده‌گذاری می‌کنند تا در صورت نیاز، به یکی از برادران یا خواهران دینی آنها، مبلغی طبق شرایط بیمه شده پرداخت شود. براساس این طرح، مابقی پول پرداخت نشده صندوق در آخر سال مالی متعلق به همه بیمه گذاران خواهد بود. این دقیقا برخلاف بیمه متعارف است که شرکت‌های بیمه مالک پول پرداخت نشده می‌شوند.

یک نظریه پذیرفته شده عمومی قائل بر این امر است که بیمه اسلامی اولین بار در اوایل قرن دوم اسلام به وجود آمد. این موضوع درست زمانی مطرح شد که اعراب مسلمان رابطه تجاری خود را با هند، مالایا، الجزایر و سایر کشورهای آسیایی گسترش داده بودند. تجار به دلیل مسافرت‌های طولانی، در نتیجه حوادث ناگوار و دزدی در راه، اغلب با خسارت‌های سنگینی مواجه می‌شدند. بر مبنای اصل اسلامی «همکاری‌های دو جانبه» به روش درست، تجار گرد هم جمع شدند تا قبل از انجام مسافرت‌های طولانی، صندوقی تشکیل دهند.

همکاری متقابل؛ اصل اساسی بیمه اسلامی

آنچه مسلم است بیمه در اسلام باید بر مبنای اصول همکاری متقابل باشد. بر مبنای این اصول، نظام بیمه اسلامی شامل مسوولیت مشترک، غرامت مشترک، منافع مشترک، وحدت و امثال اینگونه موارد است. این رویه سبب شده تا شرکت‌های بیمه‌ای اسلام (تکافل) نه تنها در کشورهای اسلامی و کشورهای با جمعیت بالای مسلمان، بلکه در آمریکای شمالی، استرالیا و برخی کشورهای اروپایی فعالیت پر رونقی را به خود اختصاص دهند.

در حال حاضر 250 شرکت بیمه خصوصی اسلامی در سرتاسر دنیا وجود دارد. در طول سال‌های اخیر رشد فزاینده‌ای در این حوزه در تمام دنیا مشاهده شده است. در سال‌های 2003 و 2004 میلادی مطالعه‌ای در مورد تعیین اندازه صنعت تکافل و پیش‌بینی اندازه صنعت در سال 2015 بر حسب میزان حق بیمه‌های دریافتی و مشارکت‌ها انجام شد. این تخمین‌ها نشان می‌دهد که بیمه اسلامی با رشد فزاینده‌ای روبرو شده است و تمایل شرکت‌های بیمه رایج برای ورود به بازار تکافل افزایش یافته است.