نوآوری شهید صدر در طرح روش‌شناسی اقتصاد اسلامی
گروه اقتصاد: توکلی روش‌شناسی اقتصاد اسلامی را از نوآوری‌های شهید صدر در حوزه اقتصاد اسلامی دانست و اظهار کرد: به بیان شهید صدر، علاوه بر روش متعارف اجتهادی، نیاز به روشی داریم که ایشان از آن با عنوان روش کشفی یاد می‌کند.
محمد‌جواد توکلی، عضو هیئت‌علمی مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، به بیان نکاتی درباره خدمات شهید سیدمحمد‌باقر صدر به اقتصاد اسلامی پرداخت.
شهید صدر؛ پدر اقتصاد اسلامی
وی اظهار کرد: شهید صدر از جمله کسانی هستند که در نیم قرن اخیر خدمات پردامنه‌ای در اقتصاد اسلامی به طور خاص و بسیاری از حوزه‌های علوم انسانی اسلامی و حتی در زمینه فقه و اصول داشته‌اند، اما متأسفانه ایشان، آن‌گونه که باید و شاید در میان قشر تحصیل کرده ما شناخته شده نیستند.
وی با بیان این نکته که جایگاه شهید صدر در اقتصاد اسلامی هنوز به درستی شناخته نشده است، گفت: علی‌رغم تأثیرگذاری ایشان در ادبیات اقتصاد اسلامی و این‌که بسیاری از محققان اقتصاد اسلامی به گونه‌ای مدیون نوشته‌های اولیه ایشان هستند، ما نتوانستیم ایشان را به عنوان کسی که در بسیاری از مباحث از جمله نظام اقتصادی اسلام، بانکداری اسلامی و روش‌شناسی اقتصاد اسلامی پایه‌گذار بودند و بنده از ایشان با عنوان پدر اقتصاد اسلامی یاد می‌کنم، به خوبی به جامعه علمی و عمومی معرفی کنیم.
بسیاری از محققان اقتصاد اسلامی مدیون شهید صدر هستند
وی افزود: ما توانستیم اندیشه‌های شهید مطهری را تا حدودی برای مخاطبان خاص و عام مطرح کنیم و ایشان را به عنوان یک چهره در فضای علمی و عمومی مطرح کنیم، اما شهید صدر از جمله متفکرینی است که علی‌رغم خدمات زیادی که در عمر کوتاه خود داشت، ما کمتر به این شخصیت پرداخته‌ایم. ایشان می‌توانست با عنوان کسی که اندیشه‌های ابتدایی را در علوم انسانی اسلامی مطرح کرد، مطرح شود.
نویسنده کتاب «شهید صدر؛ پدر اقتصاد اسلامی» تصریح کرد: شهید صدر کتاب‌های بسایر مهمی همانند «اقتصادنا» و «البنک لا ربوی فی‌الاسلام» را نوشتند و بسیاری از متفکرینی که امروزه در حوزه اقتصاد اسلامی قلم می‌زنند، به گونه‌ای مدیون تفکرات اولیه شهید صدر هستند. ایشان در زمانی که کمتر کسی با مباحث اقتصاد اسلامی آشنا بود، در کتاب «اقتصادنا» به شکلی جامع به مقایسه مکتب اقتصادی اسلام با مکتب اقتصادی سوسیالیسم و سرمایه‌داری پرداخت.
روش‌شناسی اقتصاد اسلامی، نوآوری شهید صدر
وی ادامه داد: ایشان با توجه به غنای بحث‌های فلسفی که در آثار ایشان قابل مشاهده است، مکاتب موجود از جمله سرمایه‌داری و سوسیالیسم را با توجه به ریشه‌های فکری آنان مورد نقد و تحلیل قرار داد و بر اساس همین تحلیل، یعنی با توجه به مبانی فلسفی اندیشه‌های اسلامی، بر این نکته تأکید کرد که اقتصاد اسلامی می‌تواند یک نظام برتر باشد.
توکلی عنوان کرد: شاید بتوان گفت که یکی از نوآوری‌هایی شهید صدر در حوزه اقتصاد اسلامی، بحث روش‌شناسی اقتصاد اسلامی بود. ایشان این نکته را در ادبیات اقتصاد اسلامی جا انداخت که برای این‌که ما بتوانیم مباحث اقتصاد اسلامی را مطرح کنیم، باید علاوه بر این‌که از روش متعارف اجتهادی استفاده کنیم، نیاز به روشی داریم که ایشان از آن با عنوان روش کشفی یاد کردند.
استخراج اصول ثابت از دین برای پر کردن «منطقه الفراغ»
عضو هیئت‌علمی مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) خاطرنشان کرد: استدلال شهید صدر این بود که برای این‌که برخی از حوزه‌های سیاست‌گذاری را که ایشان از آن با عنوان «منطقة الفراغ» یاد می‌کند، بخواهیم پر کنیم و بتوانیم اقتصاد اسلامی جامعه را مدیریت کنیم، نیازمند استخراج اصول ثابتی از دین هستیم.
وی افزود: ایشان این روش کشفی را مطرح کردند و با کنار هم گذاشتن روایات، احکام و فتاوای فقها سعی کردند پایه‌های اقتصاد اسلامی و اصول موضوعه آن را کشف کنند. یکی از مواردی که شهید صدر با استفاده از روش کشفی به آن پرداخته است، طرح این اصل در اقتصاد اسلامی است که کار و نیاز به عنوان دو مبنا برای استحقاق در اقتصاد اسلامی پذیرفته شده‌اند.
تفکرات شهید صدر، پایه تأمین اجتماعی
نویسنده کتاب «شهید صدر؛ پدر اقتصاد اسلامی» ادامه داد: منظور شهید صدر از این سخن این است که هنگامی که وارد فعالیت تولیدی می‌شوید، استحقاق کسب درآمد یا به خاطر کاری است که انجام می‌دهید یا به خاطر نیاز. ایشان همچنین عنصر نیاز را به عنوان پایه‌ای برای تأمین اجتماعی مطرح کرد.
وی در ادامه به بیان نکاتی درباره کتاب «اقتصادنا» پرداخت و گفت: «اقتصادنا» کتابی است که در آن، مباحث نظام‌های اقتصادی به صورت مقایسه‌ای و به شکل سازمان یافته‌ای مطرح شده است. پیش از شهید صدر، کسی به این سبک به بحث نظام‌های اقتصادی نپرداخته بود. هنگامی‌که ایشان این کتاب را نوشتند، اندیشه‌های سوسیالیستی در عراق حاکم بود.
تبیین برتری اقتصاد اسلامی توسط شهید صدر
توکلی تصریح کرد: شهید صدر می‌خواستند هم با اندیشه‌های سوسیالیستی در آن زمان مقابله کنند و هم این موضوع را به نقد بکشند که اندیشه‌های سرمایه‌داری هم نمی‌تواند برای ما راهگشا باشد و با این رویکرد مقایسه‌ای خود، می‌خواستند برتری نظام اقتصادی اسلامی را بیان کنند.
عضو هیئت‌علمی مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) خاطرنشان کرد: ایشان هم در مباحث تئوریک و هم کاربردی اقتصاد اسلامی، بسیار کارساز بودند. نمونه مباحث کاربردی ایشان در حوزه اقتصاد اسلامی کتابی است که با عنوان «البنک لا ربوی فی‌الاسلام» نوشتند.
