مسئولیت‌های اجتماعی بانک‌های اسلامی
گروه اقتصاد: بانکداری اجتماعی تلاش دارد در فعالیت‌هایی سرمایه‌گذاری کند که علاوه بر سودآوری، موجب بهبود شرایط عمومی کل جامعه شود.
توجه به مسائل اجتماعی در نظام بانکداری، باعث پدید آمدن پدیده‌ای به نام «بانکداری اجتماعی» شده است. گرچه برای بانکداری اجتماعی تعریف واحد و جامعی ارائه نشده است، اما به‌طور کل می‌توان اذعان نمود بانکداری اجتماعی، نوعی از بانکداری است که هدف آن تهیه خدمات مالی و بانکی با تمرکز بر رضایت‌مندی جامعه، جهت برآورده‌سازی نیازهای اقتصادی و اجتماعی موجود بوده، در حالی‌که به‌طور هم‌زمان پایداری اجتماعی، فرهنگی، زیست‌محیطی و اقتصادی مورد توجه قرار گیرد. جای تردید نیست که بانک‌های اجتماعی بر مبنای ارزش‌هایی که از خدمات مالی جهت تاثیرگذاری مثبت بر جامعه و محیطزیست، استفاده میکنند، پایه‌گذاری شده‌اند.
ایجاد کیفیت بهتری از زندگی برای بیشترین افراد جامعه توسط بانک‌های اسلامی
از سوی دیگر بایستی دقت داشت که بانکداری اجتماعی یک حالت یا گونه پایدار نیست، بلکه در واقع یک فرآیند است. بانکداری اجتماعی شناسایی راه‌های بهتر برای عملیات بانکی در رسیدن به اهداف خاص اجتماعی است. فعالیت این نوع بانکداری، دایرمدار مسئولیت‌های اجتماعی همچون فراهم کردن فرصت اشتغال و تولید برای محرومان، حفظ و صیانت از محیطزیست و رعایت اصول اخلاقی است. این نوع بانک‌ها تلاش دارند در فعالیت‌هایی سرمایه‌گذاری کنند که علاوه بر سودآوری، موجب بهبود شرایط عمومی کل جامعه می‌گردد. سرمایه‌گذاری‌های باثبات و روش‌های ویژه اعطای وام از جمله سیاست‌هایی هستند که این نوع بانک‌ها به کار می‌گیرند و به وسیله آن موجب ایجاد کیفیت بهتری از زندگی برای بیشترین افراد جامعه می‌شوند.
با توجه به اهداف متعالی نظام اقتصاد اسلامی و در راستای آن اهداف، نظام بانکداری اسلامی، از تمامی بانک‌های اسلامی انتظار می‌رود که با توجه به تاکیدات و توصیه‌های دین مبین اسلام در بسترسازی امکانات رشد و کمال اجتماعی و فرهنگی جامعه، فراتر از تلاش جهت کسب جواز شرعی فعالیت‌های متداول بانکی خود، پذیرای مسئولیت‌های بیشتری در قبال مسائل اجتماعی باشند.
شاخص نمایانگر ایفای مسئولیت‌های اجتماعی نظام بانکداری اسلامی که بیانگر یک وجهه از وجوه اسلامی آن است، به نحوه برخورد این نظام با کارمندان، بدهکاران و نیز آحاد افراد جامعه برمی‌گردد. کارمندان، بزرگ‌ترین دارایی هر سازمان هستند و رفاهشان باید مورد توجه قرار گیرد. وظیفه کارفرمایان است که اطمینان بیابند که کارمندان‌شان دستمزد عادلانه و منصفانه دریافت میکنند، بیش از حد کار نمی‌کنند و فرصت برآوردن الزامات روحی خود را دارند.
توجه ویژه اسلام به بدهکاران
افزون براین، در اسلام توجه ویژه‌ای به بدهکاران شده و از طلبکاران خواسته شده است که با بدهکاران مدارا کنند و تا حدامکان به آن‌ها آسان بگیرند. به این ترتیب از بانک‌های اسلامی انتظار می‌رود چنین ترتیباتی را در برخورد با مشتریان بدهکار خود، در گزارش سالانه خود ترسیم و بیان کنند. علاوه براین، لازم است نیازهای توسعه‌ای و اجتماعی جامعه‌ای که بانک‌های اسلامی در آن فعالیت میکنند تامین گردد. از این‌رو، بانک اسلامی در قبال این دسته از نیازهای جامعه دارای وظیفه است. به عنوان نمونه از مهم‌ترین این اقدامات، پرداختن به مسائل رفع و کاهش سطح فقر اقشار محروم جامعه با رویکرد توانمندسازی آنان است. فقر در کشورهای در حال توسعه همانند کشورهای پیشرفته می‌تواند به دلایل مختلفی رخ دهد. عواملی که در طول زمان‌ها و در مناطق جغرافیائی متفاوتی بروز می‌کند، اما همگی اشتراکاتی با هم دارند؛ از جمله آنکه آدم فقیر علاوه بر آنکه سرمایه چندانی ندارد، به اعتبارات بانکی نیز دسترسی چندانی ندارد چراکه وثیقه و ضمانت درخور توجهی برای کسب اعتبار و تسهیلات بانکی در اختیار خود نمی‌بیند.
شاید بانکداری اسلامی بتواند تقویت نظام تامین مالی خرد با رویکرد حمایت از این دسته از افراد جامعه را مدنظر خود قرار دهد. تامین مالی خرد، به مفهوم ارائه وام‌هایی در اندازه‌های کوچک به اقشار خاصی اعم از حقیقی و حقوقی که در طبقات کمتر برخوردار اجتماعی جای دارند و بنا به پائین بودن سطح اعتبار و وثایق آنان، دسترسی چندانی به سایر امکانات تامین مالی ندارند، است.
در این‌جا باید به این نکته اشاره شود که مشکلات مالی اقشار خاص، فی‌نفسه موضوع اصلی نیست، اما گسترش این روند می‌تواند موجبات اشاعه فقر در سطوح اجتماعی را فراهم سازد. گرچه، هم موسسات ارائه دهنده اعتبارات خرد و هم ارائه‌دهندگان وام‌های بهره‌ای، هر دو در خدمت افراد بی‌پناه و ضعیف هستند اما اهدافشان یکی نیست. اگر هدف گروه اول، صرفاً فراهم‌سازی منابع مالی باشد، عمده هدف گروه دوم صرفاً کسب سود بیشتر و بیشتر است. به عبارت دیگر، هدف ارائه‌کنندگان اعتبارات خرد در واقع میانبر زدن از دور باطل میان تامین مالی اقشار فقیر و رها نمودن آنان از عواقب شایعی همچون اتکای شدید به وام‌های بهره‌ای و شرایط کاری استثماری است. افزون بر این، ارائه‌کنندگان خدمات مالی خرد، وام‌گیرندگان را به شروع کسب وکارهایی برای خود، تشویق و برنامه‌های آموزشی‌ای را به منظور کمک به کارآفرینان تازه‌کار و بی‌تجربه ارائه میکنند.
تعهد به حفظ محیط زیست؛ از شاخصه‌های بانکداری اسلامی
در بانکداری اسلامی، موسسات تامین مالی خرد با ساختاری از نوع بانکی فعالیت میکنند. این نوع بانکداری، در راستای تامین مالی خرد اقدام به اعطای وام‌هایی به پروژه‌هایی خاص میکنند. این پروژه‌ها بایستی در پی ایجاد فرصت‌های شغلی برای اقشار کمتر برخوردار و کم درآمد (از جمله افرادی که به مدت طولانی فاقد شغل بوده‌اند، افراد معلول و ناتوان ذهنی و جسمی و ...) و در جوامع محروم به منظور ایجاد تحرک و اشتغال و تقویت انسجام ملی باشند. این خط‌مشی موجب تشویق خوداشتغالی و اجرای پروژه‌های مختلف در حوزه‌های اجتماعی می‌گردد.
فلسفه وجودی موسسات تامین مالی خرد با ساختار بانکی، خدمت به مردم فقیر و افزایش دامنه شمول تخصیص منابع مالی به این افراد است. شمار زیادی از این موسسات در جهان، واقعاً به دنبال ایجاد رویکردی تعادلی میان تامین مالی باثبات و اهداف متعالی جامعه با لحاظ شرایطی ایده‌آل و مناسب برای وام‌گیرندگان و توانمندسازی آنان هستند. لذا اقدامات تامینی موثر در این زمینه منوط به اتخاذ رویکردهای یکپارچه و منسجمی است که در نهایت بتواند منجر به ایجاد امرارمعاش پایدار گردد. در عین حال، این موسسات باید متوجه حضور دلالان و سرمایه گذاران حریص و طماعی باشند که در خلال روند وام دهی حضور دارند و می‌توانند با اعمال نفوذهای مخرب حتی خیلی بدتر از وام‌دهندگان رباخوار سنتی، عملاً این روند را دچار اختلال کنند.
ارائه قرض‌الحسنه یک مشارکت مهم اجتماعی است
یکی دیگر از شاخص‌های مهم در این زمینه، مشارکت نظام بانکی در اموری همچون زکات، صدقه، اعتبارات قرض‌الحسنه و مدیریت آن‌ها است. برخلاف زکات که اجباری است، صدقه به طور ذاتی داوطلبانه بوده و می‌تواند برای مقاصدی که شریعت اجازه نموده در راه منفعت جامعه استفاده شود. بنابراین بانک‌های اسلامی می‌توانند با ورود به این مباحث و در اختیار قرار دادن امکانات خود، راه اعطای اینگونه کمک‌های خیریه را هموارتر سازند. همچنین ارائه قرض‌الحسنه بنا به دلایل منافع اجتماعی، یک مشارکت مهم اجتماعی است که بانک‌های اسلامی می‌توانند در انجام آن خصوصاً در جوامع محلی‌ای که در آن فعالیت میکنند، مشارکت کنند.
شاخص دیگر بانک‌های اسلامی در ایفای تعهدات اجتماعی به مسائل حفاظت وصیانت از محیط زیست برمی‌گردد. آموزه‌های اسلامی مکرراً به این موضوع اشاره دارند که موجودات زنده غیرانسانی، اعم از حیوانات و گیاهان، دارای حقوقی هستند که انسان‌ها ملزم به رعایت آنان می‌باشند. همچنین اسلام به مسئله حق بهره‌مندی نسل‌های آتی از منابع طبیعی و محیط زیست پرداخته است.
با نگاهی به وضعیت جهان، درمی‌یابیم، که در حال حاضر ما در هجمه‌ای از انواع بحران‌های زیست محیطی روزگار می‌گذرانیم. تغییرات جهانی وضعیت جوی احتمالاً نشان از بزرگ‌ترین چالش‌های زیست محیطی در آینده‌ای نه چندان دور دارد. امروزه، تأمین مسایل رفاهی، معیشتی و امنیتی میلیاردها انسان در سراسر جهان از جمله دغدغه‌هایی هستند که توسط جامعه علمی بین‌المللی به رسمیت شناخته شده است. امروزه لازم است تا حدی از رویکردهای صرفاً بازارمحور و متمرکز بر توسعه بازارهای مالی فاصله گرفته و خط‌مشی‌هایی با دغدغه‌های اجتماعی جایگزین آن گردند. واضح است که بانک‌ها به منظور ایفای نقش خود در این فرآیند، نیازمند دستیابی به منابع آزاد سرمایه‌ای، فراتر از صور متعارف برای سرمایه‌گذاری در صنایع و حمایت از آنان، به ویژه در حوزه‌های انرژی و تبدیل منابع آلاینده به انرژی‌های تجدیدشونده و فناوری‌های سبز هستند. در این فرآیند، بانکداری اسلامی می‌تواند نقش ویژه‌ای داشته باشد به شرط آنکه، دیگر سیاست‌های عمومی جامعه مکمل آن قرار گرفته و همه شهروندان، سرمایه‌گذاران و کسب و‌کارهای کوچک خود را ملزم به اعمال شیوه‌های مسئولانه در سرمایه‌گذاری‌ها برای حال و آینده جامعه بدانند.
منبع: پژوهشکده پولی و بانکی
