تقلیدگرایی؛ آسیب جدی پژوهش‌های قرآنی و مانع دست‌یابی به معارف نو از قرآن
گروه اندیشه: تقلیدگرایی در حوزه پژوهش‌های قرآنی آسیبی جدی است که زمینه نواندیشی و دست‌یابی به معارف نو را از میان می‌برد و مجال فهم دستاوردهای بیشتر از قرآن را سلب می‌کند.
نفیسه فقیهی مقدس، محقق پژوهشکده مهدویت و آینده‌پژوهی و مدیر بخش علمی زن و خانواده شبکه جهانی ولایت که به عنوان یکی از بانوان قرآنپژوه در سال جاری انتخاب شده است، در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، به توضیح سوابق علمی خود و تشریح برخی اولویت‌ها در حوزه قرآن‌پژوهی و مطالعات قرآنی پرداخت. مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.
خانم فقیهی در آغاز، در مورد تحصیلات خود توضیحی ارائه کنید.
من دارای مدرک کارشناسی‌ارشد رشته تفسیر و علوم قرآن و همچنین کارشناسی‌ارشد رشته مذاهب اسلامی و فارغ‌التحصیل مقطع دکترا در رشته تفسیر تطبیقی در مؤسسه آموزش عالی شهیده بنت‌الهدی وابسته به جامعة المصطفی(ص) العالمیه هستم و از سال 81 به عنوان محقق گروه قرآن در پژوهشکده مهدویت و آینده‌پژوهی متعلق به پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی مشغول به فعالیت شده‌ام.
در این مدت در چه زمینه‌هایی به پژوهش پرداخته و چه آثاری تألیف کرده‌اید؟
بخشی از پژوهش‌های من در حوزه قرآن و مهدویت بوده است. در همین زمینه، کتاب «معجم مهدویت در تفاسیر شیعه و اهل سنت» با همکاری آقای سیدمحسن طباطبایی و آقای مرتضی عبدی تألیف شد. این کتاب مجموعه‌ای از مباحث مهدوی است که مجموعه دیدگاه مفسران شیعه و اهل سنت را در قالب معجم ارائه کرده و به عنوان کتاب همایش دوسالانه کتاب مهدویت تقدیر شد. همچنین نرم‌افزار «گنجینه مهدویت در تفاسیر شیعه و اهل سنت»، نرم‌افزاری است که می‌شود از آن به عنوان تنها نرم‌افزار جامع مباحث مهدوی در قرآن یاد کرد که با همت اعضای گروه قرآن و مهدویت پژوهشکده مهدویت به جامعه علمی و قرآنی ارائه شد.
از دیگر فعالیت‌های من در حوزه پژوهش‌های قرآن و مهدویت، حضور در کنفرانس‌های داخلی و خارجی و ارائه مقالات متعددی در این حوزه است؛ از جمله آثاری نظیر «جنگ و صلح در عصرانتظار»، «حکومت مهدوی؛ آرمان شهرعدالت»، «الاستراتژیات لتحقق عداله الاجتماعی فی عصر الظهور»، «کارکردهای انسان‌شناختی انتظار» و ... .
از دیگر فعالیت‌های علمی من تدوین کتاب «زندگی در صلح از دیدگاه قرآن» است که در نوزدهمین همایش کتاب سال دانشجویی و سومین همایش کتاب سال قرآنی شایسته تقدیر شناخته شد.
«نقد و بررسی نظریه اعجاز علمی قرآن با تأکید بر دیدگاه بنت الشاطی»، «نقد و بررسی نظریه سهو النبی»، «بررسی نکات اخلاقی و پیام‌های تربیتی در سوره یوسف»، «معابد در قرآن»، «اخلاق اقتصادی در قرآن»، «آثار و برکات انفاق در قرآن»، «آثار ذکر الهی در قرآن»، «توبه در قرآن» و ... که بعضاً در نشریات یا مداخل دانش‌نامه مرکز فرهنگ و معارف قرآن به چاپ رسیده است، از دیگر آثار و فعالیت‌های پژوهشی من بوده است.
علاوه بر فعالیت‌های پژوهشی و نویسندگی و تدریس در حوزه و دانشگاه، از سال 79 به عنوان مبلغه در کاروان‌های حج نیز فعالیت داشته‌ام و از سال 85، مدیریت گروه علمی زن و مهدویت در پژوهشکده مهدویت را پذیرفتم و فعلاً به عنوان مدیر بخش علمی زن و خانواده در شبکه جهانی ولایت مشغول به فعالیت هستم.
با توجه به این که شما بر مباحث مهدویت و قرآن تمرکز ویژه‌ای دارید، بفرمائید که چه چیزی شما را به این حوزه جذب کرد و شما چه ظرفیت‌هایی را در این حوزه مطالعاتی می‌بینید؟
به طورکلی مسئله عقیده به ظهور مصلحی جهانی در پایان دنیا اختصاص به هیچ قوم و ملتی ندارد. منشأ این اعتقاد، افزون بر اشتیاق باطنی هر انسان که به طور طبیعی خواهان حکومت حق و برقراری نظام صلح و امنیت است، نویدهای پیامبران الهی در تاریخ بشریت است. منجی‌گرایی در اسلام با عنوان مهدویت مطرح می‌شود و مهدویت هرچند به ظاهر به عنوان یک نظریه و اعتقاد شیعی مطرح می‌شود، اما با بررسی بیشتر می‌بینیم که اتفاقاً موضوع مهدویت موضوعی فرامذهبی است که هم ریشه در روایات صحیح نبوی دارد، هم آیات متعددی هست که مفسران اسلامی، چه شیعه و چه اهل سنت، آن را با مباحث مهدوی مرتبط دانسته‌اند؛ و بر همین اساس می‌تواند به عنوان یک محور وحدت‌آفرین بین همه مذاهب اسلامی مطرح شود. علاوه بر این‌که هر چه بیشتر به آموزه‌های مهدوی و مباحث مرتبط با آن نظیر انتظار، غیبت، وظایف منتظران، شاخصه‌های حکومت جهانی موعود جهانی و... توجه شود، جامعه امروز بهتر می‌تواند در نیل به حیات طیبه توفیق یابد.
نظر شما درباره وضعیت قرآن‌پژوهی و ارزیابی‌تان از فعالیت‌هایی که در این حوزه انجام می‌شود، چیست؟ همچنین از نظر شما چه عرصه‌هایی در این حوزه نیاز به کار بیشتری دارد یا باید به عنوان اولویت مدنظر باشد؟
اگر ما به جایگاه قرآن کریم توجه کنیم، می‌یابیم که قرآن برای همه ما منبعی است که سرچشمه بالندگی و اندیشه‌ورزی است و بن‌مایه‌ها و اساس تمدن اسلامی بر پایه آموزه‌های آن است و خود با دعوتی که به تعقل و تدبر دارد، راه‌ها را برای نگرش‌های به عبارتی ژرف‌کاوانه در ساحت‌های گوناگون فراهم کرده است.
الحمدلله بعد از انقلاب اسلامی، حرکت‌ها و فعالیت‌های فردی و گروهی ارزنده‌ای در حوزه پژوهش‌های قرآنی صورت گرفته است. محافل و مؤسسات قرآنی متعددی، هرروز بیش از گذشته در کشورمان مشغول فعالیت هست که روزنه‌های امید را بیشتر می‌کنند، اما نکته‌ای که هست، این است که راه زیادی مانده است تا ما بتوانیم تکلیف و رسالت خود را در برابر کلام الهی ایفا نمائیم و بتوانیم پیام قرآن را در زندگی امروز جامعه اسلامی از یک سو و فراتر از مرزهای اسلام از سوی دیگر برسانیم؛ چه این که به جرئت می‌توان گفت هر چه مشکلات و ناکامی‌ها در زندگی بیشتر شود، گواه دوری افراد و اجتماع از تعالیم روشنگر قرآن مجید است؛ قرآنی که تمامی رهنمودهای لازم در اصلاح ساحت‌های فردی و اجتماعی را ارائه کرده است.
اگر غیرمسلمانان با قرآن آشنا شوند زمینه گرایش‌شان به اسلام خیلی زیاد هست؛ علت اصلی گرایش به اسلام به اعتراف خود افراد، قرآن بوده است؛ یعنی قرآن را مطالعه کرده‌اند، تفکر کرده‌اند و دیده‌اند که به خلاف محدودیتی که سایر ادیان الهی و تعالیم آنها دارند ،این محدودیت در این کتاب نیست؛ کتابی جامع است که می‌تواند راهنمای همه افراد در همه زمینه‌ها باشد. براساس این ظرفیت بی‌نهایت، نیاز به پژوهش در این عرصه هموراه وجود دارد و رو به تزاید است. به خصوص صحبتم با بانوان قرآنپژوه است که الحمدلله فضا و موقعیت برای فعالیت‌های آنان هموار شده است.
ارزیابی شما از فعالیت‌های قرآن‌پژوهانه‌ای که توسط بانوان انجام می‌شود چیست و چه پیشنهاد و احیاناً انتقادی در این رابطه دارید؟
رسالت‌هایی وجود دارد که رسالت‌های عام است، یعنی هر فرد به اقتضای این که مسلمان است و به اقتضای این که بخواهد پیام کلام وحی را بفهمد و در زندگی و تعامل خود به کار ببندد و بخواهد پیام قرآن را منتقل کند، رسالت‌هایی را دارد. بانوان قرآنپژوه هم به اقتضای اهتمامی که در حوزه فعالیت خود، به بحث‌های قرآنی داشته‌اند، باید به آنها توجه داشته باشند. اگر بخواهم به برخی محورها که در ارزیابی فعالیت‌ها و پژوهش‌های قرآنی بایستی مدنظر قرار بگیرد، اشاره کنم، باید بگویم که نگاه محقق در بررسی‌های قرآنی باید جامع باشد، زیرا نگاه مانع و جزءنگرانه از آسیب‌های این عرصه است. اگر فردی که به سراغ قرآن می‌رود، به بعضی از محورها و آیات توجه کند و از بقیه محورها دچار غفلت شود، دچار نتایجی محدود و یک‌سونگرانه خواهد شد. به اعتبار این که کلام الهی مجموعه‌ای است که «بعضه یفسر بعضا»، تقلیدگرایی در حوزه پژوهش‌های قرآنی آسیب جدی است و زمینه را برای نواندیشی و دست‌یابی به معارف نو محدود می‌کند؛ و مجال فهم دستاوردهای بیشتر از قرآن را سلب می‌کند. از دیگر محورهایی که باید مد نظر باشد، این است که باید در قرآن‌پژوهی توجه کرد که قرآن در نهایت باید راه را برای ما روشن کند و نه ما برای تثبیت راهی که خودمان انتخاب کرده‌ایم، به سراغ قرآن برویم. بر حذر بودن از برخورد غیرتخصصی و غیرکارشناسانه با قرآن، از دیگر محورهایی است که در فعالیت‌های پژوهشی این حوزه باید مورد نظر باشد، چنان‌چه به فرموده امام معصوم(ع) «مَنْ عَمِلَ بِغَیْرِ عِلْمٍ کَانَ مَا یُفْسِدُ أَکْثَرَ مِمَّا یُصْلِح».
به نظر شما اولویت‌ها در قرآن‌پژوهی در شرایط فعلی چیست؟
قبل از هر ورود به پژوهش‌های قرآنی، فرد باید مقدمات و مبادی فهم قرآن را بداند. اگر واقعاً بخواهیم در قرآن تدبر کنیم، باید به دانش و علوم مبنا توجه کنیم. امیرمؤمنان(ع) از نبی مکرم اسلام نقل می‌فرمایند که «لَا خَیْرَ فِی عِلْمٍ لَا تَفَهُّمَ فِیهِ وَ لَا عِبَادَةٍ لَا تَفَقُّهَ فِیهَا وَ لَا قِرَاءَةٍ لَا تَدَبُّرَ فِیهَا». مسئله دیگر این که نگاه ما به قرآن، نگاه فراتاریخی باشد، نه به عنوان یک کتاب تاریخی. به تعبیر مرحوم ملاصدرا -رحمه الله- این مهم است که هر کس خودش را مخاطب تمام آیات قرآن بداند و در این اندیشه باشد که تمامی خطابات و اوامر و نواهی قرآن مربوط به اوست. این فاصله جوامع اسلامی از قرآن و مهجوریت امروزی ما از قرآن با این بینش اصلاح می‌شود.
در واقع اولویت امروز قرآن‌پژوهی پژوهش‌های کاربردی است. این‌که محقق قرآنی به نیازهای روز دنیای کنونی توجه داشته باشد، اقتضائات و شرایط افراد و جوامع را لحاظ کند و از آموزه‌های کلام آسمانی در بهبود و اصلاح مشکلات بهره گیرد و زمینه انس بیشتر با شفابخش صدور و هدایت‌گر نفوس را فراهم آورد. به فرموده مقام معظم رهبری، «در این فـضای آلوده مـادیات، شایسته است در دریای بی‌کـران معنویت قـرآن کریم شنا کرد، تا از پلیدی‌های دنیا پاک شد و این، جز با انس مدام با این کتاب آسمانی ممکن نیست.» در نهایت باید توجه داشت عمل به قرآن نه تنها باعث تحول در زندگی شخصی و سعادت فرد مسلمان می‌شود، بلکه نجات امت اسلامی نیز وابسته به شناخت قرآن و عمل به برنامه‌های آن است.
آیا به تفاوتی میان بانوان قرآنپژوه در مقابل آقایان قرآنپژوه قائل هستید؟ به نظر شما آیا بانوان می‌توانند در برخی از حوزه‌های مطالعات قرآنی فعالیت مؤثرتری داشته باشند؟
زمینه‌های پژوهش و مطالعه در قرآن کریم برای همه؛ چه برای آقایان و چه برای بانوان هموار است و در آن جا نمی‌شود قائل به تفکیک شد، اما بانوان یک ویژگی دارند که زمینه را برای برخی فعالیت‌های آنها مساعدتر می‌کند. از جمله با توجه به رسالت‌های مستقیم تربیتی بانوان، توجه به روش‌ها و شیوه‌های تربیتی ارائه شده توسط قرآن که بر حسب موارد و شرایط و حالات افراد و گروه‌ها متفاوت است، می‌تواند از عرصه‌های محوری فعالیت‌های قرآنی بانوان به شمار آید. توجه بیشتر نسبت به برگزاری محافل علمی قرآنی و اهتمام به ترویج آموزش پژوهش‌محور در حوزه معارف قرآنی از دیگر زمینه‌هایی است که بانوان می‌توانند در آنها نقش مؤثری در انتقال پیام‌های قرآنی داشته باشند. به امید آن‌که روزی همه دختران امروز و مادران فردا و جامعه‌سازان آینده امت اسلامی، کلام پروردگار متعال را در اولویت برنامه‌های فکری و عملی خویش قرار دهند.
