سهولت دسترسی به نسخه‌های کهن قرآن در غرب/ ارتباط «حورالعین» با حادثه ۱۱ سپتامبر!
گروه ادب: یک محقق قرآن گفت: عمومی‌تر شدن دسترسی به اسناد و مدارک کهن از جمله نسخه‌های قرآنی و برداشته شدن محدودیت‌ها در غرب باعث شده تا مطالعات و پژوهش‌های خاورشناسان با سهولت بیشتری صورت گیرد.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، نشست تخصصی گروه مطالعات قرآنی با عنوان «نگاهی به کتاب رهیافت‌هایی به قرآن» عصر شنبه، هشتم آذرماه با حضور مهرداد عباسی، مترجم، نصرت نیل‌ساز و مرتضی کریمی‌نیا در محل پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.
مرتضی کریمی‌نیا در این نشست درباره مطالعات قرآن در غرب گفت: صرف نظر از ترجمه‌های قرآن که از قرون وسطی آغاز شده و گرایش جدلی داشته است و اگر از کارهای پراکنده‌ای که در رابطه با فرهنگ‌نویسی برای قرآن، نگارش متن قرآن، چاپ متن عربی قرآن و ایندکس و معجم‌نگاری برای قرآن انجام می‌شود، بگذریم، یکی از مهمترین شاخه‌هایی که دغدغه بسیاری از محققان غربی را در قرون اخیر مسئله فیلولوژی یا لغت‌شناسی است یعنی ساختار لغوی قرآن را هر چه عمیق‌تر شناختن. که این موضوع برای متون دیگر نیز در دوره‌های گذشته انجام می‌شد.
وی افزود: شناخت لغات برای پی‌جویی تبار یک واژه که از کدام زبان سامی به زبان عربی آمده و در آن زبان به چه معنا بوده و چه رابطه واژگانی و فرهنگی در دوره امروز با دوران پیش از اسلام داشته است، که معاصر با زمان نزول قرآن است یا نه، دغدغه محقق این بوده که به صورت جدی به این اهداف دست یابد.
کریمی‌نیا ادامه داد: کسانی مانند ایزوتسو که در جهان شناخته شده است و مسلمانان نیز وی را پذیرفته‌اند، تلاش‌هایی که انجام داده یک نوع بازنگری در کار لغت‌شناسی بوده است. دسته دیگر مطالعات قرآنی غربی، مطالعات تاریخی است که تاریخ همواره دغدغه مطالعات در هر زمینه‌ای بوده است و رشد تاریخ‌شناسی در غرب به حوزه مطالعات قرآنی کشیده شده است و این نشان می‌دهد که هر موضوعی نیازمند تاریخ‌شناسی است.
چرا اولین کتاب‌های تاریخ قرآن در سنت غربی نوشته شده است؟
وی در ادامه گفت: برای ما مسلمانان‌ها که از ابتدای زندگی خود با قرآن آشنا می‌شویم، عجیب نیست که در ترتیب موضوعات قرآن در سوره‌ها پراکندگی ببینیم و یا به توالی سوره‌ها توجه نکنیم، اما یک محقق غربی وقتی برای نخستین بار با قرآن مواجه می‌شود، این سؤال برایش پیش می‌آید که چرا ترتیب سوره‌ها این گونه است و پراکندگی موضوعی در قرآن دیده می‌شود؛ چرا که در متون عهدین چنین موضوعی را ندیده است و همه موضوعات سر جای خود بودند.
کریمی‌نیا ادامه داد: به همین دلیل است که اولین کتاب‌های تاریخ قرآن در سنت غربی نوشته شده است و کشف تاریخ نزول قرآن، ترتیب سوره‌های مکی و مدنی و هر آنچه به سرگذشت این کتاب مقدس مربوط می‌شود، نخستین بار در کتاب‌های غربی‌ها دیده می‌شود و ما نیز همان الگو را گرفته‌ایم.
وی تصریح کرد: نگاه تاریخی به قرآن فقط مسئله تاریخ قرآن به معنای رایج را دربرنمی‌گیرد، حتی در بحث‌های لغوی و ادبی نیز تاریخ سیطره دارد. در 10 سال اخیر ه مصحف‌شناسی و معجم‌شناسی به اوج خود رسیده است و در هر کوی و برزنی از این بحث‌ها دیده می‌شود، کسانی که این تحقیقات را انجام می‌دهند بخشی از اطلاعاتشان از عربستان قبل از اسلام برمی‌خیزد. درست است که باید به سراغ قدیمی‌ترین نسخه‌های قرآن و کربن‌شناسی رفت و انواع روش تحلیل رسم‌الخط‌های کوفی و پیش‌کوفی و حجازی را بررسی کرد تا به یک نظریه یک سطری رسید، اما اگر بخواهید در این راستا فقط خودتان به این امور بپردازید از دیگران عقب می‌مانید از این رو به ناچار باید با چند پژوهشگر دیگر که در زمینه‌های دیگر تخصص دارند، باید فعالیت کنید تا به نظریه کامل‌تری دست یابید.
کریمی‌نیا در ادامه با اشاره به توجه مطالعات مقایسه‌ای با عهدین بیان کرد: با توجه به اینکه 20 سال از نگارش کتاب «نگاهی به رهیافت‌های قرآن» می‌گذرد، اگر 10 سال قبل از نگارش این کتاب را در نظر بگیریم، یعنی در سه دهه گذشته روند مطالعات قرآن تفاوت‌های جدی‌تری دارد، برخی از این تفاوت‌ها به دلیل تحول در صنعت و تکنولوژی در زندگی است و بخشی نیز حاصل تبادل اطلاعات میان دانشمندان چه مسلمان و چه غربی بوده است، بخشی نیز حاصل کشفیات جدید و دست‌یابی به اسناد و مدارک جدید است.
سهولت دسترسی به منابع اسلامی
برای دسترسی به منابع اسلامی که نخستین ابزار هر محقق است، لازم نیست که از برلین به فرانکفورت برویم و در آنجا به دانشگاه گوته رفته و یک نسخه خطی را بگیریم و مطالعه کنیم، بلکه بسیاری از از نسخه‌های خطی منتشر شده‌اند و در اختیار عموم قرار گرفته‌اند و نیازی به خرید آنها ندارید و به راحتی می‌توانید به آنها دسترسی داشته باشید.
مؤلف «کتاب‌شناسی مطالعات قرآنی در زبان‌های اروپایی» در ادامه اظهار کرد: اگر ایران را از وجود نسخه‌های خطی قرآن استثنا کنیم، نسخه‌های بسیار باارزش‌تری را در خارج از کشور می‌توان یافت که در دسترس همه است و لازم نیست به جایی تعهدی دهید تا آن را در اختیار شما بگذارند و از سوی دیگر آن را به صورت آنلاین در اختیار همه گذاشته‌اند و حتی لازم نیست که ذکر کنید که آن را از چه سایتی دانلود کرده‌اید.
وی افزود: عمومی‌تر شدن دسترسی به اسناد و مدارک کهن و برداشته شدن محدودیت‌ها تا حد زیادی تفاوت‌هایی ایجاد کرده است که این تفاوت‌ها به بحث‌ها و گفت‌وگوها نیز انجامیده است که اگر قبلاً نولدکه کتابی را درباره تاریخ قرآن می‌نوشت، این کتاب فقط به درد محققان این رشته می‌خورد و در آن نقدی می‌نوشتند و تصحیحی بر آن می‌نوشتند اما در دوره جدید سبب شده که این بحث‌ها از حالت تخصصی به عمومی تبدیل شود و گاهی از یک مسئله کوچک، بلوای قرآنی پدید آمده است که محققان آن رشته پشیمان شده‌اند و سعی کرده‌اند آن را از بلوا شدن نجات دهند.
کریمی‌نیا در ادامه گفت: کتاب «نگاهی به رهیافت‌های قرآن» یک مجموعه مقاله است که در سال 1993 چاپ شده است که از آن دوران تاکنون این نوع کتاب‌نویسی‌ها به شدت افزایش یافته است، با بررسی که انجام دادم حداقل 100 عنوان کتاب از تاریخ نگارش این کتاب تاکنون درباره قرآن منتشر شده است. شاید پیش از این اثر یک یا دو مقاله وجود داشت که به موضوع قرآن اختصاص داشت اما از 20 سال پیش تاکنون با چنین روند رو به رشدی مواجهیم.
ارتباط «حورالعین» با حادثه 11 سپتامبر
وی اظهار کرد: نمونه کشیده شدن مباحث تخصصی به عرصه عمومی و نتایج آن متنوع است. بسیاری از نظریه‌های مطالعات اسلامی به همین شکل براساس رخدادهای اجتماعی به عرصه عمومی کشیده شده است و ماجرای کتاب لوکزمبرگ که درباره مسئله تأثیر زبان‌های آرامی و سریانی در زبان قرآن است اولین بار از میان غربی‌ها مورد توجه قرار نگرفت؛ چرا که وی فرد آکادمیک شناخته شده نبود و نظریه‌اش بسیار افراطی بود و بسیاری حاضر نبودند نظریه وی را بپذیرند که معتقد بود برای اینکه معنی قرآن را بفهمیم دو پنجم قرآن را با زبان سریانی بخوانیم. به همین دلیل کسی هم برای این کتاب نقدی نمی‌نوشت.
کریمی‌نیا افزود: اما پس از حادثه 11 سپتامبر که در بخشی از آن به موضوع «حورالعین» پرداخته بود نشان داده بود که در زبان سریانی این عبارت را به معنای زن چشم درشت نبوده و به معنای انگور درشت دانه است که در بهشت به شما می‌دهند. که این موضوع به روزنامه‌ها کشیده شد و روزنامه‌های نیوزویک و گاردین از قول لوکزمبرگ خطاب به امقثال محمد عطا(که با هواپیما به برج دوقلو زده بودند) تیتر زدند که «شما که عملیات شهادت‌طلبانه انجام می‌دهید قرار نیست به شما حورالعین دهند، بلکه حداکثر به شما انگور سفید می‌دهند» که این لحن تمسخرآمیز در روزنامه‌ها سبب مشهورشدن لوکزمبرگ شد.
وی با اشاره به انفجار اطلاعاتی در حوزه قرآن گفت: به عنوان مثال حدود یک ماه پیش در فیسبوک منتشر شد که «قدیمی‌ترین قرآن در آلمان کشف شد که به خط حضرت علی(ع) است» که این ادعا تا حدی درست هم بود و محققان دانشگاه توبینگن آزمایش کربن 14 را انجام داده بودند که این کتاب سال‌ها در کتابخانه آن دانشگاه وجود داشت که در سال 2014 با این آزمایش متوجه شدند که این قرآن مربوط به سال‌های 20 تا 40 هجری است؛ هر چند این آزمایش آن اندازه دقیق نیست.
همین داده‌های کوچک این خبر از رسانه‌های خودمان هم منتشر شد که این اطلاعات اصلاً دقیق نیست، هر چند اطلاعات خوبی است و اگر آن را در کنار قرآن‌های داخل کشور قرار دهیم ارزش آن بسیار بالاتر است اما به هیچ‌وجه نمی‌توان به طور دقیق گفت که مربوط به چه سالی است.
ما در شرایط امروز با مطالعات قرآنی دوگانه مواجهیم از یک سو مطالعات قرآنی روند خود را در حوزه‌های پژوهشی و تخصصی و دانشگاهی طی می‌کند و سنگینی کار آن بردوش دانشگاهیان و محققان است. از سوی دیگر رشد اسلام‌گرایی در دوره معاصر رو به فزونی است.
نیل‌ساز: تخصص و دسترسی به منابع در مطالعات خاورشناسان
در ادامه این نشست، نصرت نیل‌ساز محقق و مترجم قرآن گفت: آنچه برای من انگیزه می‌شود که مطالعات خاورشناسان را بخوانم این است که آنها به منابع و مستنداتی دسترسی دارند که ما نداریم و یا تخصص‌های ویژه‌ای مانند پاپیروس‌شناسی دارند که ما نداریم و یا زاویه نگاه آنها به مطالعات قرانی و اسلامی متفاوت بوده و پرسش‌های جدید و دغدغه‌های متفاوتی دارند که می‌تواند سبب بازنگری متون از سوی مسلمانان شود.
وی با اشاره به یمی از مقالات نوشته شده در کتاب «نگاهی به رهیافت‌های قرآن» افزود: در این مقاله به آیاتی که درباره داستان حضرت ابراهیم(ع) است، پرداخته شده است.
نیل‌ساز ادامه داد: در رابطه با تفسیر قرآن این موضوع مطرح می‌شود که یکسری ابزارهایی مانند تفسیر قرآن به قرآن یا احادیث و ... وجود دارد که مفسران از آنها برای تفسیر قرآن بهره می‌گیرند، اما با وجود ابزارهای یکسان نتایج متفاوتی حاصل می‌شود.
وی در ادامه گفت: کالدر در این مقاله معتقد است؛ تفسیر سه ساختار دارد؛ متن قرآن، نقل اقوال مراجع مشهور و چند برداشت از متن که ممکن است بخشی از یک قول بیان شود و از سوی دیگر مقایسه متن قرآ با تفاسیر دیگر.
نیل‌ساز تصریح کرد: در بخشی از این مقاله به رابطه این تیمیه و ابن کثیر پرداخته شده که ابن‌کثیر با نگاهی تنگ‌نظرانه از درست بودن تفسیر روش‌های تفسیری را ارائه می‌کند. همچنین نگاه تکفیری‌ها در این زمینه این است که حوزه و دایره اسلام را محدود کنیم و افراد کمتری در این دایره بگنجند که البته این اعتقاد به پیشتر از ابن تیمیه یعنی دوران خوارج می‌رسد.
ـ مهرداد عباسی: مطالعات قرآنی غرب باید با زبان و ادبیات علمی داوری شوند
