اخلاق اجتماعی در قرآن بر اخلاق فردی تقدم دارد

عباس تقویان، عضو هیئت‌ علمی دانشگاه امام صادق(ع)، در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، در خصوص جایگاه اخلاق در قرآن، گفت: باید در این رابطه به آیه 21 سوره احزاب توجه کرد: «لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِّمَن کَانَ یَرْجُو اللَّهَ وَالْیَوْمَ الْآخِرَ وَذَکَرَ اللَّهَ کَثِیرًا: قطعا براى شما در [اقتدا به] رسول خدا سرمشقى نیکوست براى آن کس که به خدا و روز بازپسین امید دارد و خدا را فراوان یاد مى‏‌کند».  برای پاسخ به این سوال باید عرض کنم حیطه اخلاقی قرآن بسیار گسترده است و با توجه به جامعیت شریعت مقدس اسلام و آموزه‌های قرآن تبعا کتاب الله واجد و جامعه خلاق فردی و اجتماعی است.

در قرآن اولویت با اخلاق فردی است
تقویان ادامه داد: اگر نگاه گذرایی به قرآن داشته باشیم، متوجه می شویم که سوره و آیه‌ای نیست، مگر این که در خصوص سبک زندگی اخلاقی مسلمانان نکاتی مطرح کرده باشد.
این استاد دانشگاه افزود: اخلاق فردی به عنوان یک ساختار هویت‌ساز ایمانی و اسلامی کارکردی دارد که باید در خدمت اخلاق جمعی قرار بگیرد. یعنی اگر مومنین در آیاتی به رعایت تقوا، زهد و دیگر مصادیق اخلاق فردی امر شده اند، این‌ها طبیعتا سازنده اخلاق اجتماعی و هویت جمعی مسلمین باید باشد.
وی تصریح کرد: بنابراین تاکید قرآن کریم به اخلاق اجتماعی به عنوای یک ساختار کلی و اجتماعی از این جهت است که افراد عناصر اصلی سازنده پیکرده اخلاق جمعی به حساب می‌آیند. 
تقویان با بیان اینکه اساسا هر جا که قرآن ما را به یک سلسله مناسک و آداب فردی دعوت می‌کند، در کنارش تاکید روی آداب هویت‌ساز جمعی هم وجود دارد، گفت:  مثلا در سوره مومنون وقتی خدا مومنین را تعریف می‌کند، می‌بینیم که مجموعه از آداب اخلاقی ترکیبی مفاهیم فردی و اجتماعی مورد توجه است که سمت و سوگیری‌اش بیشتر به سمت هویت اجتماعی است.
این استاد دانگاه ادامه داد: در قرآن وقتی می‌خوانیم: « الَّذِینَ هُمْ فِی صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ: همانان که در نمازشان فروتنند». (مومنون، 2) می‌بینیم نماز به عنوان مناسکی فردی نیست و به عنوان مناسکی اجتماعی مطرح شده است. اساسا اقامه نماز به صورت جماعت و جمعه مورد نظر قرار گرفته است.
وی افزود: در آیه «وَالَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ: و آنان که از بیهوده رویگردانند». (مومنون، 3) رابطه فرد با جامعه مطرح است، یا در آیه بعدی این سوره «وَالَّذِینَ هُمْ لِلزَّکَاةِ فَاعِلُونَ: و آنان که زکات مى‌‏پردازند» یکی از مهم‌ترین اخلاقیات اجتماعی مطرح شده است.
تقویان در پاسخ به این پرسش که آیا می‌توان تزکیه را به عنوان مهم‌تریم خصوصیت اخلاق فرد ی دانست، گفت: مسلما تزکیه یک عنوان عام اخلاقی است که در چند نوبت در قرآن به کار رفت است و طبیعتا در ربط با دیگرمفاهیم هویت‌ساز، تمدن‌ساز و شخصیت‌ساز تقوا کتاب‌الله قرار می‌گیرد.

هدف اصلی قرآن تزکیه است
این استاد دانشگاه افزود: هدف اصلی قرآن تزکیه و تهذیب است که فرمود «هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِّنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَإِن کَانُوا مِن قَبْلُ لَفِی ضَلَالٍ مُّبِینٍ: اوست آن کس که در میان بى‌‏سوادان فرستاده‌‏اى از خودشان برانگیخت تا آیات او را بر آنان بخواند و پاکشان گرداند و کتاب و حکمت بدیشان بیاموزد و [آنان] قطعا پیش از آن در گمراهى آشکارى بودند». (جمعه، 2)
وی ادامه داد: این آیه که در آغاز رسالت به عنوان اساسی‌ترین عنصر مورد تاکید بوده است، در آیات زیادی از سوره‌های مکی مورد تاکید قرار رفته است. این تزکیه صرفا جنبه فردی ندارد و در حقیقت یک فرایندی است که انعکاسی در حیات اجتماعی انسان هم پیدا می‌کند و تبعا از این عنوان عام می‌توانیم عناوین اخلاقی ریز‌تری را بگیریم.
تقویان افزود: هر عنوان اخلاقی زیر مجموعه تزکیه در صورت عام آن قرار می‌گیرد، صفات سلبی اخلاقی مانند نفی حسد، غیبت، تهمت، کلام، باطل و... یا در بعد جنبه‌های ایجابی مانند زهد، بی‌اعتنایی به دنیا، شکر و ... همه مصادیقی است که زیر عنوان کلی تزکیه قرار می‌گیرد.
این استاد دانشگاه تصریح کرد: در ساختار اجتماعی هم همین طور وقتی عنوانی مانند تقوا مطرح می‌شود، تقوای اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و ... زیر مجموعه تقوا قرار می‌گیرد. مجموعه تزکیه به معنای عام خواهد بود.
تقویان با بیان اینکه قرآن توصیه اکید خود را روی تزکیه گذاشته است، گفت: کتاب‌الله پیامبر را به عنوان مربی تزکیه نفوس معرفی می‌کند، چنانچه آمد اسوه بودن پیامبر در ارتباط با تزکیه است که هدف اول و آخر پیامبر تزکیه و نهادینه اخلاق در درون انسان‌ها به منظور تجلی‌اش در ساختار اجتماعی است.

فضایل و رذایل اخلاقی در قرآن
وی ادامه داد: آنچه در قرآن به عنوان فضیلت فردی مطرح شده است، در یک تقسیم‌بندی کلی می‌تواند در موراد متعددی عنوان‌بندی شود، در قرآن اخلاق حمیده فضایلی مانند اصلاح بین مردم، صدق، قول احسن، احسان و ایثار، پاکدامنی، اعراض از سخن باطل، اعتدال در امور، شکر وصبر که بسیار مورد تاکید است، کظم غیظ، تواضع، وفای به عهد است که به عنوان مصادیق فردی ایجابی مطرح شده است.
این استاد دانشگاه افزود: در خصوص رذایل و یا ضد ارزش‌های اخلاقی هم می‌توان به تکبر، غرور، کذب، سوظن تجسس غیبت، مسخره و عیب جویی کردن، قول لغو و باطل نفی لهو و لعب، غضب، بخل، اسراف و تبذیر، خیانت و مذمت نقض عهد که بسیار مورد تاکید بوده و موارد دیگری را می شود نام برد.
تقویان تصریح کرد: راه‌های رسیدن به فضایل اخلاقی متعدد است، اما یکی از راه‌های کوتاه و مختصر را قرآن در آیه 70 سوره مبارک احزاب چنین ذکر کرده است: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَقُولُوا قَوْلًا سَدِیدًا: اى کسانى که ایمان آورده‏‌اید از خدا پروا دارید و سخنى استوار گویید». این آیه مساله تقوا را به عنوان عامل ایجاد مساله درونی امساک نفس از معاصی و گناهان و جلب فضائل اخلاقی مطرح می‌کند.
وی در پایان گفت: ادامه آیه این مطلب را بیان می‌کند که قول سدید عامل ایجاد عمل صحیح است. البته راه‌های دیگری در قرآن وجود دارد. مساله اخلاق در جامعه ما بیشترین توجه را نیاز دارد و در روزگار ما زمینه‌های لغزش و غفلت زیاد شده است و ما به قرآن کریم برای رسیدن به تهذیب اخلاقی و دینی را داریم.