اخلاق فردی در قرآن تقدم دارد/ تقدم سعادت بر فضیلت در قرآن
گروه اندیشه: رئیس انجمن قرآن‌پژوهی حوزه علمیه قم معتقد است که اخلاق فردی در قرآن بر اخلاق اجتماعی مقدم است و برای رسیدن به جامعه‌ای اخلاقی شرط لازم تلقی می‌شود و نیز اخلاق قرآنی را می‌توان سعادت‌محور دانست.
حجت‌الاسلام والمسلمین حسین علوی‌مهر، قرآن‌پژوه و رئیس انجمن قرآن‌پژوهی حوزه در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، در خصوص تقسیم‌بندی اخلاق گفت: اخلاق را می‌توان به دو قسم عمده فردی و اجتماعی تقسیم کرد، از سویی دیگر می‌توان آن را به دو بخش فضایل و رذایل و یا بایدها و کارهایی که باید انجام داد و رذایل یا کارهایی که باید از آن ها دوری کرد، تقسیم کرد.
علوی‌مهر افزود: منظور از اخلاق فردی اخلاقی است که باید فرد در رابطه با خود اجرا کند و هنجارهایی که فرد در رفتار و پیوند با خود در نظر بگیرد. از مصادیق اخلاق فردی می‌توان به حسادت، غرور و تواضع که ممکن است به جامعه نیز بر گردد، اما صفتی نفسانی است که باید به صورت ملکه در می‌آید و به عادت تبدیل شود. از این رو برخی از خصوصیات اخلاق فردی می‌تواند نتایج اجتماعی داشته و با جامعه در ارتباط باشد.
هدایت انسان، محور اصلی قرآن است
وی ادامه داد: اخلاق اجتماعی باید و نبایدهایی است که در رابطه با اجتماع مطرح می‌شود و شامل خانواده، همسایگان، عموم مردم، جامعه و محیط زیست می‌شود.
علوی‌مهر در پاسخ به این پرسش که اخلاق قرآنی فضیلت‌محور است یا سعادت‌محور، گفت: قرآن کریم کتاب هدایت و تربیت انسان است و کتابی است انسان‌‍ساز و برای تریت انسان نازل شده و آیات فراوان در این زمینه دارد اشارات قرآنی مانند «هُدًى لِّلنَّاسِ» و یا «إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ یِهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ وَیُبَشِّرُ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْرًا کَبِیرًا: قطعا این قرآن به [آیینى] که خود پایدارتر است راه مىنماید و به آن مؤمنانى که کارهاى شایسته مىکنند مژده مىدهد که پاداشى بزرگ برایشان خواهد بود» (اسراء، 9) به نوعی هدایت انسان را محور اصلی قرآن قرار داده است.
اخلاق قرآنی سعادت‌محور است
رئیس انجمن قرآن‌پژوهی حوزه تصریح کرد: سعادت غایت اصلی قرآن است. قرآن کتابی است که اخلاق همراه با سعادت را به ما هدیه می‌دهد. اخلاق قرآنی سعادت‌محور است و نتیجه آن سعادت انسان است، آیات قرآن نیز به این سمت کشیده می‌شود که اخلاق انسان را هدایت کند.
علوی‌مهر افزود: البته تنها موضوع قرآن اخلاق نیست و مباحثی در خصوص اعتقادات، رفتار اجتماعی و احکام و علوم هم مطالبی در کتاب‌الله قرآن مطرح شده است که در راستای هدایت انسان است، البته بخشی از آن اخلاق است که مسلما در راستای هدایت انسان است، احکام و همچنین مباحث علمی است اینها هم به نوعی هدایت‌آمیز است.
وی ادامه داد: اشاره‌ای هم می‌توان به هدف از آفرینش انسان داشت که در آیه «إِلاَّ مَن رَّحِمَ رَبُّکَ وَلِذَلِکَ خَلَقَهُمْ وَتَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ لأَمْلأنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِینَ: مگر کسانى که پروردگار تو به آنان رحم کرده و براى همین آنان را آفریده است و وعده پروردگارت [چنین] تحقق پذیرفته است [که] البته جهنم را از جن و انس یکسره پر خواهم کرد». (هود،119) به آن اشاره شده است که قرآن کریم مهم‌ترین هدف آفرینش انسان را رسیدن به رحمت الهی می‌داند.
رحمت؛ هدف آفرینش انسان
رئیس انجمن قرآن‌پژوهی حوزه با بیان اینکه انسان برای رحمت خلق شده است، گفت: رحمت اینجا نتیجه افعال انسان است، این بالاترین سعادت است که انسان به بهشت برسد و به ملاقت پروردگار و لقاء الهی دست یابد. بنابراین رحمت که همان سعادت و نتیجه سعادت است، هدف آفرینش انسان در قرآن کریم می‌باشد و اساسا خداوند انسان را آفریده که به این سمت یعنی سمت خوبی‌ها، سعادت و بهشت برود و لذا اسباب به دست آوردن بهشت و سعادت را بسیار گسترده و فراوان مطرح کرده و راه را آن‌قدر باز گذاشته است تا انسان هیچ عذری نداشته نباشد.
وی افزود: کردارهای فراوانی باعث سعادت انسان می‌شود، انفاق در حد بسیار کوچک اما با اخلاص و کارهای فراوان دیگری که در آیات و روایات مشاهده می‌کنیم که باعث سعادت انسان می‌شود. خوش اخلاقی با مردم، احترام و احسان به خانواده و احسان و... از این جمله‌اند.
علوی‌مهر ادامه داد: در روایات آمده است که اگر کسی به همسرش کمک بکند، به اندازه هزار شهید پاداش می‌برد که همه به این خاطر است که راه برای رسیدن انسان به سعادت باز شود.
بیشتر توصیه‌های اخلاقی قرآن جنبه پیشگیرانه دارد
رئیس انجمن قرآن‌پژوهی حوزه در خصوص اینکه اخلاق قرآنی سعادت‌محور است، گفت: باید اضافه کرد که غالب نکته‌های اخلاقی قرآن برای رسیدن به سعادت، عوامل بازدارنده است یعنی هدفش پیشگیری از وقع جرم و فساد است.
وی ادامه داد: قرآن حدود هشتاد و نود درصد مطالبی را که در رابطه با در اخلاقیات مطرح می‌کند برای پیشگیری از فساد، گناه و جرم است که قبل از مبتلا شدن به گناه، خداوند مطرح می‌کند که انسان به این مسائل مبتلا نشود.
علوی‌مهر افزود: در حدود بیست در صد از مسائل قرآنی در رابطه با دفع جرم و کارهایی است که باید پس از اینکه جرم اتفاق افتاد رعایت شود. شما اگر ملاحظه کنید در سوره نور، رابطه با مساله جنسی قالب نکاتی که مطرح می‌شود، پیشگیرانه است.
وی ادامه داد: مثلا مسئله ازدواج، رعایت محرم و نامحرم، رعایت حجاب، مساله غض البصر و یا پوشاندن دیده‌ها توسط مردان، توصیه به خویشتن‌داری جوانان در صورت کمبود مالی برای ازدواج، ورود فرزندان به اتاق‌های پدر و مادر جهت تحریک نشدن تحریک نشدن و ... برای پیشگیری از ارتکاب جرایم جنسی مطرح می‌شود.
رئیس انجمن قرآن‌پژوهی حوزه تصریح کرد: تنها چند مورد خاص و محدود می‌بینید که اگر اتفاقی افتاد، مجازات صورت گیرد که آن نیز پس از این همه توصیه پیشگیرانه است. مسائلی به عنوان دفع و از بین بردن فساد اعلام می شود در واقع اخلاق قرآن اصل را بر پیشگیری قرار داده است.
علوی‌مهر با بیان اینکه قرآن پیشگیری قبل از وقوع درد را توصیه می‌کند، گفت: قرآن بر آن است که کارهایی انجام شود که به فساد اخلاقی مرتکب نشوید که این هم در راستای سعادت و هدایت انسان است. قرآن نکاتی پیشگیرانه را مطرح می‌کند تا فرد به فساد اخلاقی دچار نشود.
وی ادامه داد: غالب نکات اخلاقی قرآن برای پیشگیری از واقع شدن در فساد اخلاقی است. قرآن کریم در چند حوزه به مباحث مجازات پرداخته و مدام نگفته است مجازات بکنید. در رابطه با فساد اخلاقی خداوند نکات پیشگیرانه فراوانی را توصیه کرده است، اما اگر کسی زنا کرد آنجا 80 یا 100 ضربه شلاق پس از وقوع جرم داریم که قرآن در تنها دو مورد تازیانه ذکر کرده است.
رئیس انجمن قرآن‌پژوهی حوزه افزود: اخلاق قرآنی سعادت‌محور است و نه فضیلت‌محور، البته اخلاق بخشی در باره فضایل و رذایل دارد، اما اخلاق قرآن سعادت‌محوری با پیشگیری از جرایم و اخلاقی.
وی در پاسخ به این پرسش که آیا اخلاق فردی در اسلام تقدم داد، گفت: به تعبیر امام خمینی(ره) یک نکته در رابطه با اخلاق فردی وجود دارد که اگر انسان تا خود را نساخته باشد، نمی‌تواند جامعه را بسازد و یا وارد عرصه جامعه بشود، بنابراین این تقدم اخلاق فردی مسلم است که ما خودمان را نساخته‌ایم وارد عرصه اجتماعی بشویم وارد فسادهای بیشتری می‌شویم.
رئیس انجمن قرآن‌پژوهی حوزه ادامه داد: قرآن تعبیر زیبایی دارد که تا آب کر نشده‌اید، وارد فسادهای حوزه اجتماعی نشود. «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ عَلَیْکُمْ أَنفُسَکُمْ لاَ یَضُرُّکُم مَّن ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیْتُمْ إِلَى اللّهِ مَرْجِعُکُمْ جَمِیعًا فَیُنَبِّئُکُم بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ: اى کسانى که ایمان آوردهاید به خودتان بپردازید هر گاه شما هدایت یافتید آن کس که گمراه شده است به شما زیانى نمىرساند بازگشت همه شما به سوى خداست پس شما را از آنچه انجام مىدادید آگاه خواهد کرد». (مائده، 105)
وی تصریح کرد: مطابق این آیه اگر شما خودتان را اصلاح کردید، کسانی که به دنبال فساد اجتماعی هستند و می خواهند فرد را فاسد کنند، تاثیری نخواهند داشت و در این جا فرد بر جامعه تاثیر خواهد گذاشت و نه جامعه بر فرد. اگر انسان به کر وصل باشد مانند آب کر خواهد توانست انسان‌ها را اصلاح کند.
بازگشت به خویشتن علاج فساد اخلاقی
علوی مهر ادامه داد: قرآن در بسیاری از آیات، بازگشت به خویشتن را مطرح می‌کند از جمله در آیات «إِلَّا مَن تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا: مگر آنان که توبه کرده و ایمان آورده و کار شایسته انجام دادند که آنان به بهشت درمىآیند و ستمى بر ایشان نخواهد رفت» (مریم، 60) و «فَمَن تَابَ مِن بَعْدِ ظُلْمِهِ وَأَصْلَحَ فَإِنَّ اللّهَ یَتُوبُ عَلَیْهِ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ: پس هر که بعد از ستم کردنش توبه کند و به صلاح آید خدا توبه او را مىپذیرد که خدا آمرزنده مهربان است» (مائده، 39) بازگشت به خویشتن را مطرح می‌کند. قرآن پس از گناه مومنان را به بازگشت به خود و اصلاح خویشتن توصیه می‌کند.
وی در پاسخ به اینکه جایگاه اندیشه و تفکر در این حرکت چیست، گفت: شهید مطهری بحثی را اینجا به عنوان تز اصلاحی را مطرح می‌کنند که بر گرفته از دو آیه‌ای است که عرض کردم. در هیچ جای دنیا و مکاتب دیگر نداریم که اگر انسان وارد عرصه جامعه شد و فاسد و گناهکار بود، راه برای اصلاح درون خود باز است. در این جا تز اصلاحی در قرآن و احادیث مطرح شده که با بازگشت به خویشتن عنوان می‌شود.
رئیس انجمن قرآن‌پژوهی حوزه افزود: نقطه مقدماتی تز اصلاحی و بازگشت به خویشتن فکر شایسته است. اندیشه شایسته‌ای که مطرح می‌شود به این معناست که انسان در رابطه با خود بیاندیشد.
علوی‌مهر در پایان گفت: اخیرا خانمی ژاپنی که تازه مسلمان شده‌اند، مطرح کردند که با آیه «وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ: و جن و انس را نیافریدم جز براى آنکه مرا بپرستند»(ذاریات، 56) ایمان آورده‌اند. ایشان دین بودایی و مسیحیت را تجربه کرده بودند و پاسخی به مسائل اصلی زندگی خود نیافتند و در این آیه پاسخ را یافتند که هدف از زندگی چیست، قرآن انسان را به بازگشت به خود به هدف و عبادت می‌داند که این هدف ابتدایی آفرینش است و هدف نهایی همان هدایت است.
