زیربنای تلاوت اصیل؛ تجوید، فصاحت، وقف و ابتدا + فیلم
کانون خبرنگاران نبأ: عضو هیئت علمی جامعة‌المصطفی(ص) گفت: در سال‌های ۵۰ تا ۶۰ در جلسات، بیشتر بحث ترتیل مطرح بود یعنی فصاحت و تجوید و وقف و ابتدا که همان امر، روی معنامحوری کاملا مؤثر است اما در حال حاضر در وقف و ابتدا قاریان ما بسیار مشکل دارند چون توجه نداشته و معنا را درک نمی‌کنند و کارشان خیلی تقلیدی است.
حجت‌الاسلام والمسلمین محمدرضا شهیدی‌پور، عضو هیئت علمی جامعة‌المصطفی(ص) العالمیه در گفت‌وگو با کانون خبرنگاران نبأ وابسته به خبرگزاری ایکنا، به بیان مطالبی تفصیلی در باب تقوای تلاوت پرداخته است که در گزارش پیشین، ضمن ارائه مطالبی از عملکرد گروه علوم وفنون قرائات و روند ضبط و ارائه خدمات مرتبط با فعالیت‌های کارشناسی در زمینه ضبط و گزینش تلاوت‌های قرآن، به معنامحوری در راستای تقوای تلاوت پرداخت.
وی در ادامه گفت‌گوی خود با کانون خبرنگاران نبأ، محور‌های دیگری در زمینه تقوای تلاوت مطرح کرده و بخش دوم این گفت‌وگو را در این گزارش می‌خوانیم:
تقوای در تلاوت چیست؟
مدیر گروه علوم و فنون قرائات در رابطه با معنای توقا در تلاوت گفت: در تقوا مسائلی قبل از تلاوت وجود دارد، مسائلی حین تلاوت و مسائلی هم بعد از تلاوت است. آن‌که قبل از تلاوت است همان است که قاری قرآن یک چهره وشخصیت قرآنی را در خودش ایجاد کند آن مسئله که در حین تلاوت است مربوط به دوری از حواشی در تلاوت می‌شود، بعضی حواشی در تلاوت مشاهده می‌شود که اگر نباشد حتمأ قرائت سنگین‌تر و بهتر خواهد بود، این حواشی انسان را از خشوع و خضوع دور می‌کند و تلاوت را از قداست و از حالت خودش دور می‌کند.
این داور بین‌المللی قرآن کریم با بیان اینکه نیت قاری هم از تلاوت قرآن مهم است، ادامه داد: نیت، القای معنا ومفهوم است، نه به رخ‌کشیدن صدا و لحنی که خداوند به قاری عنایت کرده، این لحن خوش از موهبت الهی است و مسئله مهم این است که باید ببینیم قاری چقدر توانسته است این تأثیر را در مستمع ایجاد کند.
وی گفت: یک قاری موفق آن نیست که بیشتر تشویق گرفته است، یک قاری موفق کسی است که روحیه قرآنی بیشتری در مستمع ایجاد کند، اکنون خلأیی در تلاوت بعضی از قاریان وجود دارد که فکر می‌کنند با الگوپذیری از بعضی از قاریان مصری جبران می‌شود، مثلا فرض کنید «غلوش» بازی با میکروفون دارد و یا آقای «شعبان صیاد» ادا و اطفارهای خاص خودشان را دارد، اما ما می آییم اینها را تکرار کرده و برجسته‌شان می‌کنیم، این کار کمش خوب است ما فکر می‌کنیم که این در تلاوت تأثیرگزار است در حالی‌که این‌طور نیست. آن خلأ که آنها دارند با این چیزها جبران نمی‌شود. آن خلأیی که آنها دارند عدم آشنایی قاریان با معنا و مفهوم است و دیگری بحث نوع ادای جملات است که اصطلاحأ تعبیر می‌گویند، اصطلاحا یعنی ما جملات را چگونه ادا کنیم.
حجت‌الاسلام شهیدی‌پور در ادامه تصریح کرد: این خلأ تلاوت قاریان ما است، نه اینکه ما ظواهر قاری را در نظر بگیریم. یک قاری وقتی می‌خواهد یک جمله خبری را بگوید، به لحن خبری می‌گوید که استفهام می‌گویند. جمله‌ای که امر است به حالت بشارت و ترغیب، جمله‌ای که نهی است با حالت انکار و دوری از گناه، اینها حالت‌هایی است که در تلاوت وجود دارد واین است که قرائت «عبدالفتاح شعشاعی» را برجسته می‌کند، اینها معنامحوری است، ما اینها را در نظر نمی‌گیریم و تصور می‌کنیم که ادا و حرکات ظاهری قاری است که تأثیرگذار است.
حجت‌الاسلام شهیدی‌پور در پاسخ به این سؤال که گرفتن حقوق در تلاوت قرآن برای قاری جایز است یا خیر گفت: من نمی گویم که باید حقوق کم بدهند بلکه باید حق قاری و قرائت رعایت شود؛ اما نباید خود قاری متوقع باشد و مبلغ را از قبل طی کند. در حال حاضر در برخی از محافل دیده می‌شود که به دلیل فراهم نشدن مبلغ مورد نظر قاری، قاری برای حضور در محفل قرآنی صرف‌نظر می‌کند؛ در حالی که ما پیشنهاد می‌کنیم قاریانی باشند که قرائت مفهومی اجرا کنند و آن‌چه مقدر است همان را قبول داشته باشند.
وی در ادامه افزود: در شرح حال پدر استاد منشاوی، صدیق سید طاهر منشاوی آمده است که در یک جلسه‌ای قرآن تلاوت می‌کرد صاحب مجلس اشتباه کرد به جای اینکه یک سکه طلا به او بدهد یک سکه کم‌ارزش مثلا مس به او داد بعد که صاحب مجلس رفت منزل دید اشتباه کرده و آن سکه طلا در جیبش مانده و سکه مسی را داده است. وی ناراحت شد و رفت سراغ استاد که جبران کند گفت همان که دادی حق من بوده ومقدر من همان بوده، « لَّن یُصِیبَنَا إِلاَّ مَا کَتَبَ اللّهُ لَنَا» همان که بوده من همان را قبول دارم. حالا ما نمی‌خواهیم بگوییم که آنها الگوی ما هستند ولی به هر حال گاهی مقدر چیز دیگری است و ما دنبال چیز دیگری هستیم. این نشان از عدم تقوا در تلاوت دارد.
وی با بیان اینکه ما راه را اشتباه می‌رویم، اذعان کرد: آن چیزی که موجب کمال تلاوت است آشنایی با الحان جمله و ادای جمله است. اکنون حالاتی که به همراه ادای جمله دارد آن فرع است ما آن حالت ظاهر قاری را در نظر می‌گیریم و تصور می‌کنیم که همان ثأثیرگذار است در حالی‌که لحن قاری تأثیرگذار است.
این داور بین‌المللی قرآن تأکید کرد: به هر حال در سال‌های 50 تا 60 در جلسات، بیشتر بحث ترتیل بود، یعنی فصاحت و تجوید و وقف و ابتدا که همان امر، روی معنامحوری کاملا مؤثر است؛ الان در وقف و ابتدا قاریان ما بسیار مشکل دارند چون توجه ندارند و معنا را درک نمی‌کنند و کارشان خیلی تقلیدی است.
مبنا و زیربنای تلاوت اصیل تجوید و فصاحت و وقف و ابتداست
وی افزود: در سال 50و 60، در جلسات ما بیشتر از فصاحت وتجوید و وقف وابتدا وتجوید بحث می‌شد بعد تفسیر ومفهوم اما الان در جلسات چه می‌گویند؟ بسته‌نگار خواندی، فرح افزا خواندی، شما آمدی این مقام‌ها را اجرا کنی؟
شهیدی‌پور تشریح کرد: من نمی‌گویم اینها بد است، اینکه یک بخش قضیه و یک روی سکه است اما زمانی است که آن قسمت کامل شده باشد؛ اول ما برویم به سمت مفهومی و معنامحوری و معنویت در تلاوت، این هم در کنار آن باشد یعنی اگر این قسمت نباشد بی‌ارزش است؛ مثل این می‌ماند که یک ساختمانی از زیر بنا خراب است و رنگ وجلا به آن می‌دهند، این فایده ندارد و به قول مهندس‌ها فنداسیون تلاوت، تجوید و فصاحت و وقف و ابتدا است؛ این مبنا و زیربنای تلاوت است؛ صوت و لحن و آهنگ رو‌بنا است، مخاطبان ما در مسابقات اگر می‌گویند فلانی اول است از صوت و لحنش می گویند نه وقف و ابتدا.
وی گفت: علت اینکه می‌گویند قراء غیر ایرانی اول نمی‌شوند، چون آنها صوت و لحنشان خوب است اما تجوید و فصاحتشان ضعیف است و آن قسمت را مشکل دارند که مخاطبان ما هم این‌را درک نمی‌کنند، یک مخاطب عام بیشتر به ظاهر تلاوت توجه می‌کند، یک قرائت کامل و ممتاز قرائتی است که عوام از آن لذت ببرند و خواص هم از آن ایراد نگیرند، خواص یعنی چی؟ یعنی قاریان و اساتید نتوانند اشکال بگیرند اما عوام هم از آن قرائت لذت ببرند و این چیزی است که ما دنبالش هستیم؛ چرا عبدالباسط اعتدال قرائت شده است؟ چون همین مسئله را دارد.
شهیدی‌پور با اشاره به قرائت استاد عبدالباسط عنوان کرد: اولا قرائت استاد عبدالباسط به گونه‌ای است که عوام مردم خوب استفاده می‌کنند و بهره می‌گیرند و خواص هم ایراد نمی‌گیرند اما با بعضی از تلاوت‌های قاریان ما عوام ارتباط برقرار نمی‌کنند و حتی می‌گویند چرا ایشان داد می‌زند چرا این کارها را می‌کند، خواص هم همین‌طور ایراد می‌گیرند؛ در واقع اساتید می‌گویند هرچه قرائت ساده‌تر و بی‌شاخ و برگ‌تر باشد ایرادهایش کمتر است و هرچه قرائت متنوع باشد اشکالاتش نیز بیشتر می‌شود، این چیزی است که ما دنبالش هستیم، یک قرائت ساده واصیل که در سال 50 و60 بیشتر بوده است.
وی با بیان اینکه از سال‌های 70 و80 به‌ویژه از سال 80 به بعد قرائت‌ها به یک سمتی رفته که کسانی که واقعا دغدغه دارند، نگران این مسئله هستند، خود قاریان هم احساس می‌کنند که یک حالت خلأ و پوچی در آنها ایجاد شده یعنی به آن‌چه می‌خواستند نرسیدند واشباع نشده‌اند و در نهایت وقتی تلاوتش را تمام می‌کند باید اشباع شود و اشباع نشده‌اند چون آن چیزی که دنبالش هستند معنویت است و فطرت انسان معنا‌جو است. این معنویت در خیلی از قاریان ما هست و وجود دارد اما راه رسیدن به معنامحوری را گم کردیم.
این داور بین‌المللی قرآن کریم اشاره کرد: ما باید یک برنامه‌ریزی کنیم که این مسیر را برای قاریان خودمان کوتاه کنیم و هم برایشان ملموس کنیم. یعنی بدانند که رسیدن به قاری معنا‌محور خیلی آسان است مشکلی هم نیست و باید همت داشت و معنی آن هم این نیست که ما از نظر تکنیک کم بگذاریم «نبی مکرم اسلام» فرمودند: که قرائت با صوت زیبا باعث می‌شود که قرآن زیباتر شود یعنی حسن قرآن را زیاد می‌کند و این طبیعی است وهرچه کامل‌تر خوانده شود بهتر است. اما این به‌شرط اینکه این قسمت تکنیک در تلاوت با احساس در تلاوت معنامحوری همراه باشد وهمدیگر را کامل کنند.
بدعت گذاری در تلاوت انسان را از معنویت دور می‌کند
وی در رابطه با بدعت‌گذاری بعضی از قاریان در تلاوت عنوان کرد: ما در جلساتی که داشتیم به بحث بدعت‌هایی که در تلاوت وجود دارد و مسائلی که در حاشیه است، پرداختیم؛ حاشیه همان چیزی است که ما را از معنویت دور می‌کند، منتهی چون همه با هم بیان نمی‌کنند و هر کس از یک مسیری عبور می‌کند، این مشکلات به‌وجود می‌آید، ولی من مطمئن هستم که بالأخره باید ما به این نتیجه برسیم که تلاوت اصیل را ترویج دهیم، در حال حاضر تلاوت آقایان استاد احمد ابوالقاسمی، سعید طوسی، کریم منصوری از جمله تلاوت‌های اصیل است.
حجت‌الاسلام شهیدی‌پور تأکید کرد: قاری قرآن در پخش این تلاوت‌ها دامن می‌زند و از اصالت دور شده است، اکنون جوانان هم به آن سمت روی آوردند، بعد می‌گویند ایشان که می‌خواند تعداد زیادی پای تلاوت وی جمع می‌شوند، عیب ندارد که تعداد زیادی را جمع کرده اما پای چه چیزی جمع می‌شوند؟ پای شنیدن آیات قرآن و بهره‌مندی از مفاهیم آیات قرآن یا شنیدن آهنگ‌های مختلف؟ طبیعتا دومی مدنظر است، ولی درست این است که این دو همراه هم باشد، من نمی‌گویم آهنگ اجرا نشود، اجرا شود، آهنگ‌های متین که با روح قرآن هماهنگ باشد و هم این که قاری معنامحوری را الگو قرار دهد و محوریت این باشد، به هر حال ما باید یک‌جا این را متوقف کنیم من معتقدم که هم رادیو قرآن وهم سیمای قرآن وهم جامعه قرآنی قرائت اصیل را ترویج دهند تا این قرائت غیر اصیل کم‌کم به حاشیه برود.
این استاد و داور بین المللی قرآن ادامه داد: مثلا قاری مصری «سعید مسلم» بعد از اینکه از زندان آزاد شد، دیگر قرائتش را برگرداند به همان اصالت تلاوت و او دیگر قرائت شاذ و تکرارهای نامناسب ندارد، هم ایشان و هم «عبدالمنعم طوخی» در زندان تأدیبی بودند، البته در کشور ما زندان تأدیبی وجود ندارد اما می‌توانیم بگوییم که این تلاوت از صدا و سیما پخش نشود و حداقل ارشاد ترویج نکند.
حجت‌الاسلام شهیدی‌پور گفت: اگر ما بیاییم هنر قرائت قرآن را در محور خودش قراردهیم خیلی خوب است، یعنی ما دنبال همین هستیم ولی اگر این به حاشیه کشیده شود قرائت جامعه ما هم به حاشیه کشیده می‌شود؛ البته من مطمئن هستم که همه دلسوز هستند و دغدغه دارند و دنبال آن هستند اما چون متفرق هستند و جداجدا اقدام می‌کنند به نتیجه نمی‌رسند؛ اگر همه با هم متحد شوند و یک صدا این‌را دنبال کنند و خبرنگاران و گزارش‌گران و رسانه‌ها نیز همزمان به‌دنبال این هدف باشند، این امر محقق می‌شود؛ باید یک موج ایجاد شود، همه با هم یک مسئله را بخواهند که قطعا انجام می‌شود.
وی تصریح کرد: همان الحان عرب و اصواتی که در حدیث است الحانی است که عرب در مجالس رزمی و همایشی، نه بزمی و مطرب، استفاده می‌کنند، یعنی ما نباید الحانی را استفاده کنیم که مناسب با لهو و لعب و فسق و فجور است؛ حرف من به این معنی نیست که هر خواننده‌ای از همه الحان فسق استفاده می‌کند، نه به این معنا نیست، ممکن است خواننده الحان مناسب هم داشته باشد، فقط متن آن متن نامناسب باشد که تشخیص این موضوع با اهل فن است.
این داور بین‌المللی قرآن اظهار کرد: گاهی وقت‌ها بر قاریان امر مشتبه می شود و می‌روند دنبال آن الحان سبُک، یعنی الحانی که از نظر قاریان قرآن جلف است، یعنی آن اتقان را ندارد و در تلاوت بعضی قاریان ما هم دیده شده، که الحانی متناسب با یک محفل قرآنی نیست.
وی ادامه داد: البته تشخیص موضوع آن با اساتید است، الان داوران صوت و لحن این را دنبال می‌کنند و به آن واقف هستند؛ در آیین‌نامه هم گنجاندند که باید الحان مناسب استفاده شود، الحانی که با قداست قرآن انطباق بیشتری دارد همان‌گونه که در حدیث آمده است، لحن اهل فسق و گناه نباید در قرآن راه پیدا کند اکنون می‌گویند لحن اهل فسق گاهی متناسب با فسق است یعنی الحانی که معمولا آنها در مجالس بزم و طرب استفاده می‌کنند.
وی در پایان بیان کرد: نتیجه تقوا در تلاوت این است که قاری قرآن به الحان توجه نداشته باشد یعنی دنبال این باشد که الحان بیانی و مفهومی و الحانی که حالت خضوع را در انسان ایجاد کند و هم‌چنین وَجدی که معنوی است، یعنی از مفهوم آیات همان صفا و صمیمیتی که در قاری ایجاد می‌شود، بر می‌آید.
