قرآن، دوربین، قلم و کاغذ؛ کولهبار دانشمند بزرگی که به تاریخ پیوست
گروه دانشگاه: رضا سلامت‌پناه با اشاره به ویژگی‌های شخصیتی منوچهر ستوده، پژوهشگر ادبی و تاریخی و از مفاخر ملی ایران، احیای خط کوفی به‌عنوان مهم‌ترین خط قرآنی را یکی از خدمات مهم ایشان به جامعه دانست.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، منوچهر ستوده، پژوهشگر ادبی و تاریخی و از مفاخر ملی ایران 20 فروردین‌ماه 95، پس از طی یک دوره بیماری ناشی از عفونت ریه در سن 103 سالگی دار فانی را وداع گفت. ایشان سال‌ها در دانشکده الهیات دانشگاه تهران تدریس داشته و مؤسس و مدرس دروس خطوط اسلامی و جغرافیای تاریخی در آن دانشکده بودند. رضا سلامت‌پناه، معاون مطالعات و برنامه‌ریزی شورای توسعه فرهنگ قرآن که چندین سال با مرحوم ستوده از نزدیک مصاحبت داشته در گفت‌وگو با ایکنا به زوایای کمتر پرداخته شده و همچنین ویژگی‌های منحصر به فرد شخصیتی وی پرداخت.
سلامت‌پناه، معاون مطالعات و برنامه‌ریزی شورای توسعه فرهنگ قرآن در گفت‌وگو با ایکنا، در رابطه با مرحوم منوچهر ستوده، گفت: ایشان در سال 1292 شمسی در محله عودلاجان سرچشمه تهران به دنیا آمدند. پدر و مادرشان اصالتاً از اهالی یاسل نور مازندران بودند، پدربزرگ ایشان شیخ موسی یاسلی در زمان مظفری به تهران کوچ کردند پدربزرگ ایشان، پدربزرگ مرحوم دکتر صدیقی پدر جامعه‌شناسی ایران نیز بودند و از این بابت با هم نسبت دارند.
وی افزود: دکتر ستوده در دانشگاه تهران رشته ادبیات فارسی می‌خواندند. در سال 1320، به بندر انزلی می‌روند و در انزلی و لاهیجان شغل دبیری را پیشه کرده در همان مدت اندک کتاب فرهنگ گیلکی را تدوین کردند. ایشان در این خصوص به بنده گفتند: غروب‌ها در کنار اسکله بندرانزلی می‌نشستند و اصطلاحات و واژگان زبان گیلکی را از زبان صیادانی که آنجا بودند یادداشت می‌کردند، نتیجه کار ایشان گردآوری سه الی چهار هزار واژه شد و اگر کار ایشان نبود بسیاری از واژگان این گویش الان از بین رفته بود.
سلامت‌پناه بیان کرد: ایشان پس از چندی از انزلی به تهران بازمی‌گردند و به اصرار برخی از اساتیدشان تحصیل در دوره دکترای ادبیات فارسی را شروع می‌کنند؛ در آن زمان بعد از مقطع لیسانس، در دوره دکتری تحصیل می‌کردند. استاد ستوده، دکتر صفا و دکتر معین از نخستین دانشجویان این دوره بودند که از آن میان دکتر معین به‌عنوان نخستین دکترای رشته ادبیات فارسی ایران زودتر از دیگران از رساله خود دفاع کرد.
معاون مطالعات و برنامه‌ریزی شورای توسعه فرهنگ قرآن ادامه داد: هنگامی که مرحوم مشکات بیرجندی مفسر و کتاب‌شناس معروف مجموعه منحصر بفرد و نفیس کتاب‌های خطی خودشان را به عنوان هسته اولیه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران اهدا کردند از استاد ستوده خواسته شد تا فهرستی از این کتابخانه تهیه کنند. ایشان مدتی این مسئولیت را عهده داشت و در ادامه استاد علینقی منزوی و استاد محمدتقی دانش‌پژوه کار را به اتمام رساندند.
وی بیان کرد: دکتر ستوده از دوران جوانی علاقه‌ای بسیار به طبیعت‌گردی و بررسی قلعه‌ها و آثار تاریخی داشتند، رساله دکتری ایشان هم با راهنمایی استاد فروزانفر بررسی قلاع اسماعیلیه در رشته کوه‌های البرز بوده است.
معاون مطالعات و برنامه‌ریزی شورای توسعه فرهنگ قرآن گفت: ایشان در سال 1335 به پیشنهاد مرحوم بدیع‌الزمان فروزانفر به دانشکده تازه تأسیس الهیات دانشگاه تهران می‌آیند و واحدهایی مثل خطوط اسلامی، کتیبه‌های اسلامی، جغرافیای تاریخی و تاریخ اسلام را تدریس می‌کردند، مدتی هم به پیشنهاد دکتر سیدحسین نصر، عضو گروه تاریخ دانشکده ادبیات دانشگاه تهران شدند.
سلامت‌پناه به شاخصه‌های شخصیتی مرحوم ستوده اشاره و بیان کرد: یکی از جنبه‌های شخصیتی ایشان تلاش و سختکوشی علمی بود که تا روزهای پایانی عمر خود این خلصت را حفظ کردند.
وی اظهار کرد: بنده از نزدیک با زندگیشان آشنا بودم. ایشان ویژگی‌هایی داشتند که در کمتر کسی از اساتیدی که برخورد داشته‌ام دیده‌ام، به معنای واقعی کلمه سخت‌کوش بودند، حتی تا اواخر عمر به اندازه چند جوان متعارف کار کرده و از فرصت و وقت به قدر کافی استفاده می‌کردند، کتاب‌خوان حرفه‌ای بودند، نفس خود را به امور کوچک وادار نمی‌کردند. اعتماد به نفس و اعتقاد عجیبی به خود و دانشمندان ایرانی داشته و می‌گفتند ما می‌توانیم هر کاری را انجام دهیم. ایشان یکبار تعریف می‌کردند که پیش از انقلاب، یکی از دانشگاه‌های معتبر آمریکا برخی از اساتید ایرانی را دعوت کرده بود، در آنجا دیدم که فرهنگ ما را به خودمان آموزش می‌دهند، به آنها اعتراض کردم و به ایران آمدم. او معتقد بود که خودمان باید به فرهنگمان بپردازیم نه دیگران.
دانشمندی با کوله‌پشتی‌ای که در آن قرآن، دوربین، قلم و کاغذ بود
سلامت‌پناه بیان کرد: مرحوم ستوده در اغلب سفرهای علمی تاریخی خود یک کوله‌پشتی به همراه داشت که در آن چند برگ کاغذ، قلم، یک دوربین و یک قرآن بود. زمان‌هایی که در بازدید از برخی بناهای تاریخی محضرشان بودم، می‌دیدم که بسیاری از آیات قرآن را اجمالاً حفظ هستند؛ اگر یک کلمه از یک آیه و یا یک عبارت را در کتیبه‌ای می‌دیدند ادامه آن را از حفظ می‌خواندند، یا اگر کتیبه‌ای افتادگی داشت، ایشان باقی آن را از حفظ خوانده و یا به سرعت محل آن را در قرآن پیدا می‌کردند. ایشان بسیاری از کتیبه‌های قرآنی در معماری و ابنیه اسلامی ایران و آسیای مرکزی (افغانستان، ازبکستان، تاجیکستان، ترکمنستان، قزاقستان و قرقیزستان) را گزارش و مستند نمودند.
معاون مطالعات و برنامه‌ریزی شورای توسعه فرهنگ قرآن گفت: وی همواره می‌گفت که بنده در بند میز و کتابخانه نیستم و قلم را به قدم تبدیل کرده‌ام. ایشان پشتکار فوق‌العاده‌ای داشتند، ایشان درّه یکصد کیلومتری هراز از ابتدای امامزاده هاشم تا دریای خزر را بارها پیاده رفتند و یا از ابتدای آمل از داخل جنگل حرکت می‌کرد وآثار راه چند صد ساله قبل را پیدا می‌کرد و چند صد کیلومتر پیاده می‌رفتند تا به اشکورات گیلان می‌رسیدند، در این مسیر تمامی ابنیه تاریخی مسیر را بررسی می‌کردند که در بسیاری از آن ابنیه عبارات قرآنی، کتیبه‌های دینی و اسلامی مندرج بود. ایشان از بسیاری از امامزادگان و ابنیه تاریخی، گزارش، عکس و فهرست‌های علمی ماندگار تهیه کردند که ماحصل آن کتاب‌های ارزشمندی بود که از مهم‌ترین آنها کتاب ده جلدی «از آستارا تا استرآباد» و « آثار تاریخی ماوراالنهر» است.
سرو استوار فرهنگ ایران
وی اظهار کرد: ایشان سرو استوار و تنومند فرهنگ ما بود که اعتماد و اعتقاد به توانایی ایرانی داشت. بسیاری از مستشرقانی که برخی اساتید ما افتخارشان دیدن و یا گذر کردن از کنار یکی از شاگردان آن‌هاست، بارها به محل اقامت مرحوم ستوده می‌آمدند و سؤالات خود را می‌پرسیدند و ایشان با عظمت ویژه خود به آنها پاسخ می‌داد چرا که معتقد بود این فرهنگ ماست نه فرهنگ آنها و ما به اینکه در فرهنگ خود کاوش کنیم اولی هستیم.
احیای خط کوفی توسط مرحوم ستوده
سلامت‌پناه با بیان اینکه مرحوم ستوده حدود 15 سال سابقه تدریس در دانشکده الهیات دانشگاه تهران داشت، گفت: یکی دیگر از کارهای ارزشمند ایشان آن بود که تدریس خط کوفی را که از مهم‌ترین خطوط تاریخی قرآنی است، در دانشکده الهیات بنا نهادند. ایشان برای اولین بار به بررسی و تدریس خط کوفی در کتیبه‌های تاریخی و معماری اسلامی پرداخت و در دانشکده الهیات واحد درسی به اسم «خطوط اسلامی» را را‌ه‌اندازی کردند. همچنین ایشان بنیان‌گذار درس جغرافیای تاریخی در دانشکده الهیات بودند، این عنوان و این درس را ایشان اولین بار به کار بردند و آثار بسیاری در این حوزه بر جای نهادند.
ویژگی‌های شخصیتی مرحوم ستوده
وی عنوان کرد: مرحوم ستوده نظم عجیبی داشتند ایشان به بنده می‌گفتند که بیش از 70 سال است با نور طبیعی مطالعه می‌کنم. اوایل شب می‌خوابیدند، حوالی ساعت سه صبح از خواب برمی‌خواستند و یک ساعت منظم ورزش می‌کردند. تمامی کارهایشان را خودشان انجام می‌دادند. به هیچ وجه غذاهای ناسالم مصرف نمی‌کردند. تا حدود 95 سالگی رانندگی می‌کردند. در کارهای زیادی نیز دست داشتند؛ از جوانی در کارهای راهسازی، کتابفروشی، معلمی و استادی دانشگاه مشغول شده بودند، سیاح، جهانگرد و ایران‌گردی منحصر به فرد بودند همچنین در کشاورزی، باغداری، زنبورداری و طب سنتی تبحر و مهارت داشتند. یک باغ 10 هکتاری را به دست خود آباد کردند و آن را به همراه کتابخانه ارزشمند و برخی مستغلات، وقف بنیاد موقوفات افشار، دانشگاه تهران و دائرةالمعارف بزرگ اسلامی نمودند.
103 سال قامت بلند فرهنگ ایران اسلامی
معاون مطالعات و برنامه‌ریزی شورای توسعه فرهنگ قرآن بیان کرد: ایشان شخصیت بسیار بزرگی بودند که مورد برخی بی‌مهری‌هایی قرار گرفتند، مهم‌ترین بی‌مهری هم آن بود که به این قامت بلند فرهنگ ایران اسلامی می‌توانستیم بیشتر بپردازیم. مرحوم ستوده، شخصیت بین‌المللی شناخته شده در حوزه ایران‌شناسی است. دوستان همراه ایشان در سفرها و مصاحبت‌هایشان مرحوم ایرج افشار و مرحوم محمدتقی دانش‌پژوه بودند که از استادان بزرگ حوزه تمدن اسلامی محسوب می‌شوند.
وی همچنین به سابقه آشنایی خود با مرحوم ستوده اشاره و بیان کرد: اواخر عمر مرحوم محمدتقی دانش‌پژوه در محضر ایشان با استاد ستوده آشنا شدم و از حدود سال 1378 با ایشان از نزدیک ارتباط یافتم و برخی از نسخ و متون تاریخی را خدمت ایشان می‌بردیم که راهنمایی‌های گرانسنگی می‌کردند. مرحوم ستوده نیمی از سال را در ییلاقشان در مسیر جاده کرج به چالوس بودند و نیمی از سال را هم در باغی که در سی‌سرای سلمان‌شهر داشتند به سر می‌بردند، در عین حال هر چند مدت نیز عمدتاً همراه مرحوم ایرج افشار به یک نقطه ایران سفر می‌کردند و در سفرنامه ایشان آثاری از ابنیه اسلامی و نسخ خطی معرفی می‌شد که برای ایران‌شناسان در سراسر جهان به عنوان مرجعی مهم به شمار می‌رود و از این حیث میتوان وی را با ناصر خسرو مقایسه کرد.
سلامت‌پناه ادامه داد: مرحوم ستوده آثار بسیار زیادی را تألیف و تصحیح کرده است. ایشان می‌گفت که غربی‌ها نباید برای ما تاریخ کشورمان را بنویسند، ایشان از به کار بردن اصطلاحاتی که دانشمندان غربی برای ما به کار می‌بردند سخت پرهیز داشت، به‌طور مثال می‌گفتند یکی از دروغ‌‌های تاریخی «جاده ابریشم» است و این جاده با این عنوان در تاریخ نبوده است و از مجعولات غربی‌هاست، زمانی که برای ما تاریخ نوشته‌اند از عنوان جاده ابریشم استفاده کرده‌اند، می‌گفتند ما چه سابقه‌ای برای این جاده داریم؟ چه نوع ابریشمی در این جاده تجارت می‌شده که به این جاده معروف شده است؟
وی بیان کرد: اعتماد و اعتقادی که به خود و به فرهنگ ایرانی ـ اسلامی داشتند به قدری محکم و جدی بود که ایشان را از بسیاری از کسانی که دیده بودم متمایز می‌کرد.
معاون مطالعات و برنامه‌ریزی شورای توسعه فرهنگ قرآن در رابطه با تألیفات مرحوم ستوده در حوزه‌های دینی، گفت: مرحوم ستوده کتاب‌های بسیاری تصحیح کردند، مقالات زیادی نوشتند و کتاب‌های زیادی هم در حوزه تاریخ ایران و اسلام معرفی کردند. بسیاری از کتاب‌هایی که ایشان در حوزه جغرافیای تاریخی تألیف کرده‌اند در نوع خود یک دائرةالمعارف است؛ به‌طور مثال کتاب 10 جلدی آستارا تا استرآباد با اینکه یک کتاب جغرافیای تاریخی است اما در ابتدای معرفی هر شهر و هر بنا تمامی جایگاهی که آن بنا یا شهر در تاریخ اسلام و ایران داشته است آمده است. ایشان بسیاری از اسناد تاریخی و موقوفات را هم بررسی کرده و در آثار خود آورده‌اند. ایشان کتب بسیاری را تصحیح کرده‌اند؛ «حُدود العالم من المشرق الی المغرب» «عجایب المخلوقات» «االصیدنه ابوریحان» «آثار و احیاء خواجه طوسی» از کتاب‌هایی است که ایشان تصحیح کرده است. علاوه بر آن مرحوم ستوده کتاب‌های متعددی مربوط به تاریخ ادوار اسلامی ایران و مناطق ایران را تصحیح کرده است.
سلامت‌پناه، معاون مطالعات و برنامه‌ریزی شورای توسعه فرهنگ قرآن در گفت‌وگو با ایکنا، در رابطه با مرحوم منوچهر ستوده، گفت: ایشان در سال 1292 شمسی در محله عودلاجان سرچشمه تهران به دنیا آمدند. پدر و مادرشان اصالتاً از اهالی یاسل نور مازندران بودند، پدربزرگ ایشان شیخ موسی یاسلی در زمان مظفری به تهران کوچ کردند پدربزرگ ایشان، پدربزرگ مرحوم دکتر صدیقی پدر جامعه‌شناسی ایران نیز بودند و از این بابت با هم نسبت دارند.
وی افزود: دکتر ستوده در دانشگاه تهران رشته ادبیات فارسی می‌خواندند. در سال 1320، به بندر انزلی می‌روند و در انزلی و لاهیجان شغل دبیری را پیشه کرده در همان مدت اندک کتاب فرهنگ گیلکی را تدوین کردند. ایشان در این خصوص به بنده گفتند: غروب‌ها در کنار اسکله بندرانزلی می‌نشستند و اصطلاحات و واژگان زبان گیلکی را از زبان صیادانی که آنجا بودند یادداشت می‌کردند، نتیجه کار ایشان گردآوری سه الی چهار هزار واژه شد و اگر کار ایشان نبود بسیاری از واژگان این گویش الان از بین رفته بود.
سلامت‌پناه بیان کرد: ایشان پس از چندی از انزلی به تهران بازمی‌گردند و به اصرار برخی از اساتیدشان تحصیل در دوره دکترای ادبیات فارسی را شروع می‌کنند؛ در آن زمان بعد از مقطع لیسانس، در دوره دکتری تحصیل می‌کردند. استاد ستوده، دکتر صفا و دکتر معین از نخستین دانشجویان این دوره بودند که از آن میان دکتر معین به‌عنوان نخستین دکترای رشته ادبیات فارسی ایران زودتر از دیگران از رساله خود دفاع کرد.
معاون مطالعات و برنامه‌ریزی شورای توسعه فرهنگ قرآن ادامه داد: هنگامی که مرحوم مشکات بیرجندی مفسر و کتاب‌شناس معروف مجموعه منحصر بفرد و نفیس کتاب‌های خطی خودشان را به عنوان هسته اولیه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران اهدا کردند از استاد ستوده خواسته شد تا فهرستی از این کتابخانه تهیه کنند. ایشان مدتی این مسئولیت را عهده داشت و در ادامه استاد علینقی منزوی و استاد محمدتقی دانش‌پژوه کار را به اتمام رساندند.
وی بیان کرد: دکتر ستوده از دوران جوانی علاقه‌ای بسیار به طبیعت‌گردی و بررسی قلعه‌ها و آثار تاریخی داشتند، رساله دکتری ایشان هم با راهنمایی استاد فروزانفر بررسی قلاع اسماعیلیه در رشته کوه‌های البرز بوده است.
معاون مطالعات و برنامه‌ریزی شورای توسعه فرهنگ قرآن گفت: ایشان در سال 1335 به پیشنهاد مرحوم بدیع‌الزمان فروزانفر به دانشکده تازه تأسیس الهیات دانشگاه تهران می‌آیند و واحدهایی مثل خطوط اسلامی، کتیبه‌های اسلامی، جغرافیای تاریخی و تاریخ اسلام را تدریس می‌کردند، مدتی هم به پیشنهاد دکتر سیدحسین نصر، عضو گروه تاریخ دانشکده ادبیات دانشگاه تهران شدند.
سلامت‌پناه به شاخصه‌های شخصیتی مرحوم ستوده اشاره و بیان کرد: یکی از جنبه‌های شخصیتی ایشان تلاش و سختکوشی علمی بود که تا روزهای پایانی عمر خود این خلصت را حفظ کردند.
وی اظهار کرد: بنده از نزدیک با زندگیشان آشنا بودم. ایشان ویژگی‌هایی داشتند که در کمتر کسی از اساتیدی که برخورد داشته‌ام دیده‌ام، به معنای واقعی کلمه سخت‌کوش بودند، حتی تا اواخر عمر به اندازه چند جوان متعارف کار کرده و از فرصت و وقت به قدر کافی استفاده می‌کردند، کتاب‌خوان حرفه‌ای بودند، نفس خود را به امور کوچک وادار نمی‌کردند. اعتماد به نفس و اعتقاد عجیبی به خود و دانشمندان ایرانی داشته و می‌گفتند ما می‌توانیم هر کاری را انجام دهیم. ایشان یکبار تعریف می‌کردند که پیش از انقلاب، یکی از دانشگاه‌های معتبر آمریکا برخی از اساتید ایرانی را دعوت کرده بود، در آنجا دیدم که فرهنگ ما را به خودمان آموزش می‌دهند، به آنها اعتراض کردم و به ایران آمدم. او معتقد بود که خودمان باید به فرهنگمان بپردازیم نه دیگران.
دانشمندی با کوله‌پشتی‌ای که در آن قرآن، دوربین، قلم و کاغذ بود
سلامت‌پناه بیان کرد: مرحوم ستوده در اغلب سفرهای علمی تاریخی خود یک کوله‌پشتی به همراه داشت که در آن چند برگ کاغذ، قلم، یک دوربین و یک قرآن بود. زمان‌هایی که در بازدید از برخی بناهای تاریخی محضرشان بودم، می‌دیدم که بسیاری از آیات قرآن را اجمالاً حفظ هستند؛ اگر یک کلمه از یک آیه و یا یک عبارت را در کتیبه‌ای می‌دیدند ادامه آن را از حفظ می‌خواندند، یا اگر کتیبه‌ای افتادگی داشت، ایشان باقی آن را از حفظ خوانده و یا به سرعت محل آن را در قرآن پیدا می‌کردند. ایشان بسیاری از کتیبه‌های قرآنی در معماری و ابنیه اسلامی ایران و آسیای مرکزی (افغانستان، ازبکستان، تاجیکستان، ترکمنستان، قزاقستان و قرقیزستان) را گزارش و مستند نمودند.
معاون مطالعات و برنامه‌ریزی شورای توسعه فرهنگ قرآن گفت: وی همواره می‌گفت که بنده در بند میز و کتابخانه نیستم و قلم را به قدم تبدیل کرده‌ام. ایشان پشتکار فوق‌العاده‌ای داشتند، ایشان درّه یکصد کیلومتری هراز از ابتدای امامزاده هاشم تا دریای خزر را بارها پیاده رفتند و یا از ابتدای آمل از داخل جنگل حرکت می‌کرد وآثار راه چند صد ساله قبل را پیدا می‌کرد و چند صد کیلومتر پیاده می‌رفتند تا به اشکورات گیلان می‌رسیدند، در این مسیر تمامی ابنیه تاریخی مسیر را بررسی می‌کردند که در بسیاری از آن ابنیه عبارات قرآنی، کتیبه‌های دینی و اسلامی مندرج بود. ایشان از بسیاری از امامزادگان و ابنیه تاریخی، گزارش، عکس و فهرست‌های علمی ماندگار تهیه کردند که ماحصل آن کتاب‌های ارزشمندی بود که از مهم‌ترین آنها کتاب ده جلدی «از آستارا تا استرآباد» و « آثار تاریخی ماوراالنهر» است.
سرو استوار فرهنگ ایران
وی اظهار کرد: ایشان سرو استوار و تنومند فرهنگ ما بود که اعتماد و اعتقاد به توانایی ایرانی داشت. بسیاری از مستشرقانی که برخی اساتید ما افتخارشان دیدن و یا گذر کردن از کنار یکی از شاگردان آن‌هاست، بارها به محل اقامت مرحوم ستوده می‌آمدند و سؤالات خود را می‌پرسیدند و ایشان با عظمت ویژه خود به آنها پاسخ می‌داد چرا که معتقد بود این فرهنگ ماست نه فرهنگ آنها و ما به اینکه در فرهنگ خود کاوش کنیم اولی هستیم.
احیای خط کوفی توسط مرحوم ستوده
سلامت‌پناه با بیان اینکه مرحوم ستوده حدود 15 سال سابقه تدریس در دانشکده الهیات دانشگاه تهران داشت، گفت: یکی دیگر از کارهای ارزشمند ایشان آن بود که تدریس خط کوفی را که از مهم‌ترین خطوط تاریخی قرآنی است، در دانشکده الهیات بنا نهادند. ایشان برای اولین بار به بررسی و تدریس خط کوفی در کتیبه‌های تاریخی و معماری اسلامی پرداخت و در دانشکده الهیات واحد درسی به اسم «خطوط اسلامی» را را‌ه‌اندازی کردند. همچنین ایشان بنیان‌گذار درس جغرافیای تاریخی در دانشکده الهیات بودند، این عنوان و این درس را ایشان اولین بار به کار بردند و آثار بسیاری در این حوزه بر جای نهادند.
ویژگی‌های شخصیتی مرحوم ستوده
وی عنوان کرد: مرحوم ستوده نظم عجیبی داشتند ایشان به بنده می‌گفتند که بیش از 70 سال است با نور طبیعی مطالعه می‌کنم. اوایل شب می‌خوابیدند، حوالی ساعت سه صبح از خواب برمی‌خواستند و یک ساعت منظم ورزش می‌کردند. تمامی کارهایشان را خودشان انجام می‌دادند. به هیچ وجه غذاهای ناسالم مصرف نمی‌کردند. تا حدود 95 سالگی رانندگی می‌کردند. در کارهای زیادی نیز دست داشتند؛ از جوانی در کارهای راهسازی، کتابفروشی، معلمی و استادی دانشگاه مشغول شده بودند، سیاح، جهانگرد و ایران‌گردی منحصر به فرد بودند همچنین در کشاورزی، باغداری، زنبورداری و طب سنتی تبحر و مهارت داشتند. یک باغ 10 هکتاری را به دست خود آباد کردند و آن را به همراه کتابخانه ارزشمند و برخی مستغلات، وقف بنیاد موقوفات افشار، دانشگاه تهران و دائرةالمعارف بزرگ اسلامی نمودند.
103 سال قامت بلند فرهنگ ایران اسلامی
معاون مطالعات و برنامه‌ریزی شورای توسعه فرهنگ قرآن بیان کرد: ایشان شخصیت بسیار بزرگی بودند که مورد برخی بی‌مهری‌هایی قرار گرفتند، مهم‌ترین بی‌مهری هم آن بود که به این قامت بلند فرهنگ ایران اسلامی می‌توانستیم بیشتر بپردازیم. مرحوم ستوده، شخصیت بین‌المللی شناخته شده در حوزه ایران‌شناسی است. دوستان همراه ایشان در سفرها و مصاحبت‌هایشان مرحوم ایرج افشار و مرحوم محمدتقی دانش‌پژوه بودند که از استادان بزرگ حوزه تمدن اسلامی محسوب می‌شوند.
وی همچنین به سابقه آشنایی خود با مرحوم ستوده اشاره و بیان کرد: اواخر عمر مرحوم محمدتقی دانش‌پژوه در محضر ایشان با استاد ستوده آشنا شدم و از حدود سال 1378 با ایشان از نزدیک ارتباط یافتم و برخی از نسخ و متون تاریخی را خدمت ایشان می‌بردیم که راهنمایی‌های گرانسنگی می‌کردند. مرحوم ستوده نیمی از سال را در ییلاقشان در مسیر جاده کرج به چالوس بودند و نیمی از سال را هم در باغی که در سی‌سرای سلمان‌شهر داشتند به سر می‌بردند، در عین حال هر چند مدت نیز عمدتاً همراه مرحوم ایرج افشار به یک نقطه ایران سفر می‌کردند و در سفرنامه ایشان آثاری از ابنیه اسلامی و نسخ خطی معرفی می‌شد که برای ایران‌شناسان در سراسر جهان به عنوان مرجعی مهم به شمار می‌رود و از این حیث میتوان وی را با ناصر خسرو مقایسه کرد.
سلامت‌پناه ادامه داد: مرحوم ستوده آثار بسیار زیادی را تألیف و تصحیح کرده است. ایشان می‌گفت که غربی‌ها نباید برای ما تاریخ کشورمان را بنویسند، ایشان از به کار بردن اصطلاحاتی که دانشمندان غربی برای ما به کار می‌بردند سخت پرهیز داشت، به‌طور مثال می‌گفتند یکی از دروغ‌‌های تاریخی «جاده ابریشم» است و این جاده با این عنوان در تاریخ نبوده است و از مجعولات غربی‌هاست، زمانی که برای ما تاریخ نوشته‌اند از عنوان جاده ابریشم استفاده کرده‌اند، می‌گفتند ما چه سابقه‌ای برای این جاده داریم؟ چه نوع ابریشمی در این جاده تجارت می‌شده که به این جاده معروف شده است؟
وی بیان کرد: اعتماد و اعتقادی که به خود و به فرهنگ ایرانی ـ اسلامی داشتند به قدری محکم و جدی بود که ایشان را از بسیاری از کسانی که دیده بودم متمایز می‌کرد.
معاون مطالعات و برنامه‌ریزی شورای توسعه فرهنگ قرآن در رابطه با تألیفات مرحوم ستوده در حوزه‌های دینی، گفت: مرحوم ستوده کتاب‌های بسیاری تصحیح کردند، مقالات زیادی نوشتند و کتاب‌های زیادی هم در حوزه تاریخ ایران و اسلام معرفی کردند. بسیاری از کتاب‌هایی که ایشان در حوزه جغرافیای تاریخی تألیف کرده‌اند در نوع خود یک دائرةالمعارف است؛ به‌طور مثال کتاب 10 جلدی آستارا تا استرآباد با اینکه یک کتاب جغرافیای تاریخی است اما در ابتدای معرفی هر شهر و هر بنا تمامی جایگاهی که آن بنا یا شهر در تاریخ اسلام و ایران داشته است آمده است. ایشان بسیاری از اسناد تاریخی و موقوفات را هم بررسی کرده و در آثار خود آورده‌اند. ایشان کتب بسیاری را تصحیح کرده‌اند؛ «حُدود العالم من المشرق الی المغرب» «عجایب المخلوقات» «االصیدنه ابوریحان» «آثار و احیاء خواجه طوسی» از کتاب‌هایی است که ایشان تصحیح کرده است. علاوه بر آن مرحوم ستوده کتاب‌های متعددی مربوط به تاریخ ادوار اسلامی ایران و مناطق ایران را تصحیح کرده است.
