یادداشت سیدابوالفتح دعوتی/
خلق و امر در کلام وحی
گروه اندیشه: روح، امر خدا نیست، بلکه به امر خداست و امر خدا را اجرا می‌کند، چنان‌که آسمان‌ها و زمین نیز این چنین هستند و همه به کلمه «کن» به وجود آمده‌اند و دارای مراحل و زمان و تغییرات گوناگون می‌باشند.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، حجت‌الاسلام والمسلمین سیدابوالفتح دعوتی، محقق و پژوهشگر قرآنی، مطلبی تحت عنوان «خلق و امر در کلام وحی» نگاشته و در اختیار ایکنا قرار داده است که در ادامه این مطلب را می‌خوانید.
مبحث خلق و امر یک بحث قدیمی است که از قدیم‌الایام مفسرین درباره آن مطالب گوناگون گفته‌اند که بررسی تاریخچه آن نیازمند مباحث مفصلی می‌باشد، لیکن آنچه از دقت در آیات به دست می‌آید این است که قرآن کریم می‌خواهد بیان کند که گردش این نظام منتسب به دو وجه می‌باشد؛ یکی وجه خلق است که خداوند جهان، زمین و آسمان را آفریده و همه آنچه در این عالم به چشم می‌خورد آفریدگان خدا می‌باشند و پیدایش و خلق کار خداوند است.
آنگاه قرآن کریم بیان می‌دارد که مسیر حرکت این جهان و مسیر حرکت تک‌تک موجودات این جهان نیز از جانب خدای تعالی می‌باشد و همه موجودات فرمان‌بر خداوند هستند و به امر و فرمان خدا و بر طبق خواست و تدبیر او ادامه مسیر می‌دهند.
خداوند آن کسی است که آفرید و سپس هدایت کرد؛ «أَعْطَى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى» (آیه 50 سوره مبارکه طه)، آن که اندازه‌گیری کرد و به راه انداخت و برنامه داد و هدایت کرد؛ «وَالَّذِي قَدَّرَ فَهَدَى» (آیه 3 سوره مبارکه اعلی)، در مورد آسمان و زمین می‌گوید؛ «ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ وَهِيَ دُخَانٌ» (آیه 11 سوره مبارکه فصلت)، آنگاه خداوند به خلق آسمان و آن سحابی پرداخت که دود و دخان بود؛ «فَقَضَاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ فِي يَوْمَيْنِ وَ أَوْحَى فِي كُلِّ سَمَاءٍ أَمْرَهَا»، سپس خداوند آن دخان را مقدر فرمود که هفت طبقه آسمان دارد و در هر آسمان از آن هفت آسمان امورات آن را به ایشان وحی کرد و دستور داد و برنامه داد.
یعنی خداوند مسیر هر یک از آسمان‌ها که باید تبدیل به خورشید‌ها بشوند و در حاشیه آن خورشید‌ها و ستارگان، سیاراتی به وجود بیایند و در آن سیارات خاک، سنگ، کوه، هوا، آب و دیگر شرایط فراهم بشود و در آن‌ها بر اساس تقدیر خداوند حیات پدید بیاید و آن موجودات سال‌ها و قرون زندگی کنند و آنگاه بمیرند و ارواح آن‌ها به جانب خدا بازگردد و چه و چه، تا این‌که قیامت این آسمان‌ها بر پا بشود و تا این‌که این موجودات وارد زندگانی ابدی و حیات جاوید بشوند، این‌ها همه برنامه‌هایی است که برای تک‌تک موجودات در آسمان و زمین مقرر شده و به آن‌ها وحی شده است.
لاجرم هم پیکره این ماشین عظیم صنع خدای حکیم است و هم آینده و مسیر آن‌ها تا پایان خلقت، و این است که می‌فرماید: خداوند خلق کرد و هدایت فرمود و خلق کرد و مسیری را قرار داد و آسمان‌های هفت‌گانه را از آن دخان پدید آورد و امورات هر یک از آسمان‌ها را به آن‌ها الهام کرد و در فطرت آنان قرار داد و در واقع خداوند موجودات را سرگردان و بی‌برنامه رها نکرد، هم خلق از آن اوست و هم امر، دستور، مسیر و شریعت کائنات به دست او و از اوست؛ «أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ» (آیه 54 سوره مبارکه اعراف)، آگاه باش که خلق این جهان و خلق مخلوقات و هم امر، دستور، فرمان، راه و مسیر موجودات برای اوست.
موارد استعمال امر در قرآن
در قرآن کریم کلمه امر در موارد گوناگون و متفاوتی به کار گرفته شده است که در همه آن موارد یک معنا که همان هدایت و متابعت از مسیر رشد و تکامل موجودات است، در نظر گرفته شده است؛ اِذا جاءَ اَمرُ نا وَ فارَالتنّورُ فَاسلُک فیها؛ هنگامی که فرمان، فرا رسید و تنور فوران کرد، حیوانات را وارد کشتی کن که خطاب به حضرت نوح است و در این‌جا امر الهی همان مسیر پایانی قوم نوح است و آن طوفان مصداق امر پروردگار بوده که در مسیر و در راه بشریت قرار داشته و مرحله‌ای از مراحل اصلاح نژاد بشر و تصفیه کدورت‌ها از جامعه بشری است.
در این‌جا مصداق امر پروردگار، همان طوفان قوم نوح است، خداوند به آن گفته است بشو و آن هم شده است، به مانند همه حوادث جهان که مصادیق اوامر پرودگار می‌باشند.
خداوند در سوره قدر می‌فرماید: «تَنزّل المَلئکةُ وَ الرّوحُ فیها بِاذنِ ربِهِم مِن کُلِ امرٍ؛ فرشتگان و روح نازل می‌شوند، با اذن و اجازه پروردگار در هر مسئله‌ای، مانند عمر مردم، ارزاق بندگان و دیگر حوادث و رویدادهای زمین و دیگر موجودات و مخلوقات و امر در این‌جا به معنی امورات است».
چنان‌که در ملاقات ملائکه با حضرت ابراهیم(ع) آنان هلاکت قوم لوط و نزول بلا بر آنان و نجات لوط را مقدر کردند و این‌ها امر و فرمان پروردگار بود؛ «وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي؛ تورا می‌پرسند از روح، بگو روح از امر پروردگار است» (آیه 85 سوره مبارکه اسراء).
برخی از مفسرین مطرح کرده‌اند که روح و فرشتگان از عالم امر هستند و دیگر موجودات مادی از عالم خلق‌اند و استدلال کرده‌اند به این آیه قرآن که می‌فرماید: بگو روح از امر پروردگار است، یعنی روح از عالم امر است در برابر عالم خلق که البته کلمه عالم در این آیه نیست و آن از خارج آمده است.
در این‌جا به اختصار می‌توان گفت که روح به امر خداوند است، چنان‌که خلقت همه دیگر مخلوقات نیز به امر خدا است و این‌ها به فرمان الهی خلق شده‌اند، حال آن‌که امر خدا نیستند و امر خدا به همه موجودات تعلق می‌گیرد.
خداوند هر چیزی را بخواهد بیافریند چه روح باشد، چه آسمان و چه زمین به آن می‌گوید باش و آن هم می‌شود، و آن‌طور که امر خدا روح و ملائکه را ایجاد می‌کند، آسمان و زمین را نیز ایجاد کرده است، البته هر کدام با مقدمات و مقررات خودشان، امر خدا زمان ندارد، چرا‌که از اراده خداوند است، اما مخلوقات خدا دارای زمان می‌باشند و حالات گوناگون به خود می‌گیرند، البته یک گروهی دیده می‌شوند و یک طایفه‌ای دیده نمی‌شوند، آن‌ها هم در آخرت دیده می‌شوند و ظاهر می‌شوند.
«يَوْمَ يَرَوْنَ الْمَلَائِكَةَ؛ روزی که می‌بینند ملائکه را» (آیه 22 سوره مبارکه فرقان)، آن‌طور که یک درخت مراحل گوناگون طی می‌کند و یک بوته کوچک با یک درخت کهنسال فرق دارد و هر بوته‌ای مراحلی را طی می‌کند تا به تکامل برسد و از بین برود، روح هم همین‌طور است، روح کودکی که هیچ چیز نمی‌داند با روح مرد کهنسالی که عمری را گذرانده است خیلی فرق می‌کند، جوانی که تجربه‌ای ندارد با مردی که مطالبی را آموخته تفاوت دارد.
همچنین انسانی که عبادت خدا می‌کند و شایسته رحمت الهی و درجات عالیه می‌شود، فرق می‌کند با انسانی که عبادت شیطان کرده و سزاوار لعن و نفرین شده است و روح این دو در آغاز یک حالت داشته و بعدها حالت دیگر یافته است و این دلیل به حرکت و تغییر و تحول در روح است و سرانجام بعد از انتقال روح به جهان برزخ، در نهایت و در آستانه قیامت، ارواح نیز سالمند می‌شوند و می‌میرند و زائل می‌گردند، دوباره زنده می‌شوند و روانه صحرای قیامت و حضور در بدن می‌شوند و این حالات مختلف دلالت بر پیدایش حالات تدریجی در خلقت روح دارد و در این جهت بین روح و بدن فرقی نیست و حالات گوناگون در هر دو وجود دارد.
خلاصه آن‌که «روح» امر خدا نیست بلکه به امر خداست و امر خدا را اجرا می‌کند، چنان‌که آسمان‌ها و زمین نیز این چنین هستند و همه به کلمه «کن» به وجود آمده‌اند و دارای مراحل و زمان و تغییرات گوناگون می‌باشند.
قرآن کریم درمورد ملائکه کلمه خلق را اطلاق فرموده است، چنان‌که می‌فرماید: «جَاعِلِ الْمَلَائِكَةِ رُسُلًا أُولِي أَجْنِحَةٍ مَثْنَى وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ يَزِيدُ فِي الْخَلْقِ مَا يَشَاءُ؛ خداوند ملائکه را رسولان خودش قرار داد دارای نیروها و بال‌ها دو تا و سه تا و چهار تا و می‌افزاید در خلق آنچه را بخواهد» (آیه 1 سوره مبارکه فاطر)، یعنی خلقت ملائکه قابل تغییراست و کم و زیاد می‌شود، دارای عروج و نزول هستند و قعود و قیام دارند، البته به حسب خودشان و در مراحلی دیده می‌شوند.
هر کدام خصوصیت متفاوتی دارند و در قیامت ملائکه قیام می‌کنند که قیامت بر پا می‌شود و به تدریج در آن‌جا تغییراتی حاصل می‌شود که قیامت بر پا می‌شود. نتیجه آن‌که فرشتگان نیز دارای خلقت و ترکیباتی می‌باشند و به امر خدا عمل می‌کنند، ولیکن امر خدا نیستند. این است آنچه که از ظاهر قرآن می‌توان فهمید.
سید ابوالفتح دعوتی
مبحث خلق و امر یک بحث قدیمی است که از قدیم‌الایام مفسرین درباره آن مطالب گوناگون گفته‌اند که بررسی تاریخچه آن نیازمند مباحث مفصلی می‌باشد، لیکن آنچه از دقت در آیات به دست می‌آید این است که قرآن کریم می‌خواهد بیان کند که گردش این نظام منتسب به دو وجه می‌باشد؛ یکی وجه خلق است که خداوند جهان، زمین و آسمان را آفریده و همه آنچه در این عالم به چشم می‌خورد آفریدگان خدا می‌باشند و پیدایش و خلق کار خداوند است.
آنگاه قرآن کریم بیان می‌دارد که مسیر حرکت این جهان و مسیر حرکت تک‌تک موجودات این جهان نیز از جانب خدای تعالی می‌باشد و همه موجودات فرمان‌بر خداوند هستند و به امر و فرمان خدا و بر طبق خواست و تدبیر او ادامه مسیر می‌دهند.
خداوند آن کسی است که آفرید و سپس هدایت کرد؛ «أَعْطَى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى» (آیه 50 سوره مبارکه طه)، آن که اندازه‌گیری کرد و به راه انداخت و برنامه داد و هدایت کرد؛ «وَالَّذِي قَدَّرَ فَهَدَى» (آیه 3 سوره مبارکه اعلی)، در مورد آسمان و زمین می‌گوید؛ «ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ وَهِيَ دُخَانٌ» (آیه 11 سوره مبارکه فصلت)، آنگاه خداوند به خلق آسمان و آن سحابی پرداخت که دود و دخان بود؛ «فَقَضَاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ فِي يَوْمَيْنِ وَ أَوْحَى فِي كُلِّ سَمَاءٍ أَمْرَهَا»، سپس خداوند آن دخان را مقدر فرمود که هفت طبقه آسمان دارد و در هر آسمان از آن هفت آسمان امورات آن را به ایشان وحی کرد و دستور داد و برنامه داد.
یعنی خداوند مسیر هر یک از آسمان‌ها که باید تبدیل به خورشید‌ها بشوند و در حاشیه آن خورشید‌ها و ستارگان، سیاراتی به وجود بیایند و در آن سیارات خاک، سنگ، کوه، هوا، آب و دیگر شرایط فراهم بشود و در آن‌ها بر اساس تقدیر خداوند حیات پدید بیاید و آن موجودات سال‌ها و قرون زندگی کنند و آنگاه بمیرند و ارواح آن‌ها به جانب خدا بازگردد و چه و چه، تا این‌که قیامت این آسمان‌ها بر پا بشود و تا این‌که این موجودات وارد زندگانی ابدی و حیات جاوید بشوند، این‌ها همه برنامه‌هایی است که برای تک‌تک موجودات در آسمان و زمین مقرر شده و به آن‌ها وحی شده است.
لاجرم هم پیکره این ماشین عظیم صنع خدای حکیم است و هم آینده و مسیر آن‌ها تا پایان خلقت، و این است که می‌فرماید: خداوند خلق کرد و هدایت فرمود و خلق کرد و مسیری را قرار داد و آسمان‌های هفت‌گانه را از آن دخان پدید آورد و امورات هر یک از آسمان‌ها را به آن‌ها الهام کرد و در فطرت آنان قرار داد و در واقع خداوند موجودات را سرگردان و بی‌برنامه رها نکرد، هم خلق از آن اوست و هم امر، دستور، مسیر و شریعت کائنات به دست او و از اوست؛ «أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ» (آیه 54 سوره مبارکه اعراف)، آگاه باش که خلق این جهان و خلق مخلوقات و هم امر، دستور، فرمان، راه و مسیر موجودات برای اوست.
موارد استعمال امر در قرآن
در قرآن کریم کلمه امر در موارد گوناگون و متفاوتی به کار گرفته شده است که در همه آن موارد یک معنا که همان هدایت و متابعت از مسیر رشد و تکامل موجودات است، در نظر گرفته شده است؛ اِذا جاءَ اَمرُ نا وَ فارَالتنّورُ فَاسلُک فیها؛ هنگامی که فرمان، فرا رسید و تنور فوران کرد، حیوانات را وارد کشتی کن که خطاب به حضرت نوح است و در این‌جا امر الهی همان مسیر پایانی قوم نوح است و آن طوفان مصداق امر پروردگار بوده که در مسیر و در راه بشریت قرار داشته و مرحله‌ای از مراحل اصلاح نژاد بشر و تصفیه کدورت‌ها از جامعه بشری است.
در این‌جا مصداق امر پروردگار، همان طوفان قوم نوح است، خداوند به آن گفته است بشو و آن هم شده است، به مانند همه حوادث جهان که مصادیق اوامر پرودگار می‌باشند.
خداوند در سوره قدر می‌فرماید: «تَنزّل المَلئکةُ وَ الرّوحُ فیها بِاذنِ ربِهِم مِن کُلِ امرٍ؛ فرشتگان و روح نازل می‌شوند، با اذن و اجازه پروردگار در هر مسئله‌ای، مانند عمر مردم، ارزاق بندگان و دیگر حوادث و رویدادهای زمین و دیگر موجودات و مخلوقات و امر در این‌جا به معنی امورات است».
چنان‌که در ملاقات ملائکه با حضرت ابراهیم(ع) آنان هلاکت قوم لوط و نزول بلا بر آنان و نجات لوط را مقدر کردند و این‌ها امر و فرمان پروردگار بود؛ «وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي؛ تورا می‌پرسند از روح، بگو روح از امر پروردگار است» (آیه 85 سوره مبارکه اسراء).
برخی از مفسرین مطرح کرده‌اند که روح و فرشتگان از عالم امر هستند و دیگر موجودات مادی از عالم خلق‌اند و استدلال کرده‌اند به این آیه قرآن که می‌فرماید: بگو روح از امر پروردگار است، یعنی روح از عالم امر است در برابر عالم خلق که البته کلمه عالم در این آیه نیست و آن از خارج آمده است.
در این‌جا به اختصار می‌توان گفت که روح به امر خداوند است، چنان‌که خلقت همه دیگر مخلوقات نیز به امر خدا است و این‌ها به فرمان الهی خلق شده‌اند، حال آن‌که امر خدا نیستند و امر خدا به همه موجودات تعلق می‌گیرد.
خداوند هر چیزی را بخواهد بیافریند چه روح باشد، چه آسمان و چه زمین به آن می‌گوید باش و آن هم می‌شود، و آن‌طور که امر خدا روح و ملائکه را ایجاد می‌کند، آسمان و زمین را نیز ایجاد کرده است، البته هر کدام با مقدمات و مقررات خودشان، امر خدا زمان ندارد، چرا‌که از اراده خداوند است، اما مخلوقات خدا دارای زمان می‌باشند و حالات گوناگون به خود می‌گیرند، البته یک گروهی دیده می‌شوند و یک طایفه‌ای دیده نمی‌شوند، آن‌ها هم در آخرت دیده می‌شوند و ظاهر می‌شوند.
«يَوْمَ يَرَوْنَ الْمَلَائِكَةَ؛ روزی که می‌بینند ملائکه را» (آیه 22 سوره مبارکه فرقان)، آن‌طور که یک درخت مراحل گوناگون طی می‌کند و یک بوته کوچک با یک درخت کهنسال فرق دارد و هر بوته‌ای مراحلی را طی می‌کند تا به تکامل برسد و از بین برود، روح هم همین‌طور است، روح کودکی که هیچ چیز نمی‌داند با روح مرد کهنسالی که عمری را گذرانده است خیلی فرق می‌کند، جوانی که تجربه‌ای ندارد با مردی که مطالبی را آموخته تفاوت دارد.
همچنین انسانی که عبادت خدا می‌کند و شایسته رحمت الهی و درجات عالیه می‌شود، فرق می‌کند با انسانی که عبادت شیطان کرده و سزاوار لعن و نفرین شده است و روح این دو در آغاز یک حالت داشته و بعدها حالت دیگر یافته است و این دلیل به حرکت و تغییر و تحول در روح است و سرانجام بعد از انتقال روح به جهان برزخ، در نهایت و در آستانه قیامت، ارواح نیز سالمند می‌شوند و می‌میرند و زائل می‌گردند، دوباره زنده می‌شوند و روانه صحرای قیامت و حضور در بدن می‌شوند و این حالات مختلف دلالت بر پیدایش حالات تدریجی در خلقت روح دارد و در این جهت بین روح و بدن فرقی نیست و حالات گوناگون در هر دو وجود دارد.
خلاصه آن‌که «روح» امر خدا نیست بلکه به امر خداست و امر خدا را اجرا می‌کند، چنان‌که آسمان‌ها و زمین نیز این چنین هستند و همه به کلمه «کن» به وجود آمده‌اند و دارای مراحل و زمان و تغییرات گوناگون می‌باشند.
قرآن کریم درمورد ملائکه کلمه خلق را اطلاق فرموده است، چنان‌که می‌فرماید: «جَاعِلِ الْمَلَائِكَةِ رُسُلًا أُولِي أَجْنِحَةٍ مَثْنَى وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ يَزِيدُ فِي الْخَلْقِ مَا يَشَاءُ؛ خداوند ملائکه را رسولان خودش قرار داد دارای نیروها و بال‌ها دو تا و سه تا و چهار تا و می‌افزاید در خلق آنچه را بخواهد» (آیه 1 سوره مبارکه فاطر)، یعنی خلقت ملائکه قابل تغییراست و کم و زیاد می‌شود، دارای عروج و نزول هستند و قعود و قیام دارند، البته به حسب خودشان و در مراحلی دیده می‌شوند.
هر کدام خصوصیت متفاوتی دارند و در قیامت ملائکه قیام می‌کنند که قیامت بر پا می‌شود و به تدریج در آن‌جا تغییراتی حاصل می‌شود که قیامت بر پا می‌شود. نتیجه آن‌که فرشتگان نیز دارای خلقت و ترکیباتی می‌باشند و به امر خدا عمل می‌کنند، ولیکن امر خدا نیستند. این است آنچه که از ظاهر قرآن می‌توان فهمید.
سید ابوالفتح دعوتی
مطالب مرتبط
خووووب و درست فهمیدید