معنای تقدم، تأخر و معیت خداوند با تمام موجودات

به گزارش ایکنا؛ غلامحسین ابراهیمی‌دینانی، چهره ماندگار و استاد برجسته فلسفه، شب گذشته، ۱ آذرماه، در برنامه تلویزیونی معرفت به شرح بخش‌هایی از کتاب خود با عنوان «معمای زمان و حدوث جهان» پرداخت و قدری در باب تقدم، تأخر و معیت سخن گفت.

وی بیان کرد: با مفاهیم زندگی می‌کنیم و سه مفهوم مقدم، مؤخر و باهم بودن بدیهی هستند و برای همه آشنا و همه نیز با این مفاهیم زندگی می‌کنند، اما می‌توان روی این مفاهیم دقت کرد تا ببینیم مقدم، مؤخر و معیت به چه معنا هستند. این سه مفهوم را بیشتر در مقام مقایسه دو موجود باهم می‌فهمیم؛ مثلاً دو آدم یا حادثه را در نظر بگیرید که در عالم رخ می‌دهد که یک رابطه تقدم، تأخر و معیت دارند، یا دو آدم که یکی پدر است و مقدم، دیگری پسر است و مؤخر و گاهی نیز دو پدر برای دو فرزند هستند که باهم هستند. پس تقدم، تأخر و معیت جزء مفاهیم بدیهی محسوب می‌شوند.

ابراهیمی‌دینانی در ادامه تصریح کرد: اما سؤال این است که این مفاهیم از کجا پیدا می‌شوند که منشأ آن زمان است. زمان را نیز همه درک می‌کنند و می‌فهمند چند سالشان است یا چند سال باید درس بخوانند، اما خود زمان یک واقعیت است، ولی می‌شود آن را به گذشته، آینده و حال تقسیم کرد. زمان حال بین گذشته و آینده است و اگر زمان حال نداشتیم، گذشته و آینده جدا نمی‌شدند. ما نیز در لحظه حال هستیم. در بین موجودات عالم، اگر هر دو موجود امکانی را بسنجیم، همین سه حالت را دارند. عوالم نیز همین طور هستند و عالم مجردات قبل از مادیات قرار دارد.

خداوند قبل و بعد و همراه با موجودات

وی بیان کرد: اگر همه موجودات را در عالم امکان بسنجیم، این سه حالت را دارند، اما حق تبارک و تعالی که موجود علی‌الاطلاق است، را اگر با موجودات بسنجیم درمی‌یابیم که خدا مقدم، مؤخر و با موجودات است. از این جهت که واجب‌الوجود بر ممکن‌الوجود تقدم دارد خداوند بر همه موجودات مقدم است، از این جهت که همه موجودات فانی می‌شوند و فقط خداوند باقی می‌ماند نیز خداوند مؤخر از موجودات است و همچنین خداوند با هم موجودات نیز همراه است، چنانکه در قرآن فرمود: «وَ هُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ مَا كُنْتُمْ». همچنین خداوند به همه چیز احاطه وجودی دارد و محیط است و با هر چیزی هست و هیچ چیزی نیست که خدا با او نباشد. ممکن است با خدا نباشیم، اما خدا همیشه با ماست. یک عارف می‌گوید اینکه خدا با انسان باشد مهم نیست، خدا با همه موجودات است، اما این مهم است که ما با خدا باشیم.

این مدرس برجسته فلسفه در ادامه افزود: ما، انسان‌ها، در طبیعت زندگی می‌کنیم و شکی در این نیست، اما مطلبی وجود دارد و آن اینکه انسان در عین حال در بیرون از طبیعت نیز زندگی می‌کند؛ چگونه؟ انسان طبیعت را می‌فهمد و فهمنده بالاتر از فهمیده شده است. پس اگر فهمنده بالاتر است و انسان عالم را می‌فهمد، بالاتر از طبیعت است و در نتیجه بیرون از طبیعت قرار دارد، لذا انسان هم در طبیعت زندگی می‌کند و هم بیرون از طبیعت. 

منشأ سه‌گانه کارهای انسان

وی تصریح کرد: زبان در ماست و همه ما زبان داریم. حال، ما در زبان نیستیم؟ هم ما در زبان هستیم و هم زبان در ما. با حرکت زبان حرف می‌زنیم و زبان در ما است، اما ما نیز در زبان هستیم، به این صورت که هر آنچه بگوییم در آن هستیم. ما گفته می‌شویم و در آن چیزی هستیم که گفته می‌شویم. ما قابل ترجمان هستیم و انسان بیان می‌شود و وقتی که انسان بیان شد، در بیان است. بنابراین هم انسان در بیان و هم بیان در انسان است. هم ما در طبیعت هستیم و هم از بیرون طبیعت به آن نگاه می‌کنیم و به قول شاعر «جهان انسان شد و انسان جهانی، از این پاکیزه‌تر نبوَد بیانی».

ابراهیمی‌دینانی در ادامه بیان کرد: انسان تمام افعالی که انجام می‌دهد سه منشأ دارد؛ یکی از آن‌ها ادراک است. شما با ادراک کاری را انجام می‌دهد. مرحله بعدی نیز هست و آن اینکه گاهی انسان اعمالش را با غضب انجام می‌دهد. آدمی که غضبناک می‌شود دست به کارهای خلاف عقل خواهد زد که می‌تواند در زندگی روزمره، سیاست، مدیریت یا ریاست باشد. آدم غضبناک کارهایی را انجام می‌دهد و بر اساس غضب انجام می‌دهد نه ادراک عقلانی. کاری که بر اساس ادراک عقلانی نباشد بلکه خشم مبنای آن باشد، نتیجه‌اش جز فساد نخواهد بود.

تمایلاتی که تبدیل به عادت می‌شوند

وی تصریح کرد: پس ادراک یک منشأ و غضب نیز منشأ دوم است. اما منشأ سوم عبارت از شهوت یا تمایلات نفسانی است. انسان تمایلات و خواسته‌هایی دارد، اما خواسته‌های انسان بی‌نهایت رنگ و تنوع دارد. خواسته‌های نفسانی نیز منشأ افعال و اعمال انسان می‌شود؛ مثلاٌ یک نفر فلان عمل را مرتکب می‌شود و بعد می‌گوید که دوست دارم. این دوست داشتن بدون ادراک عقلی همراه با ضرر است. این کارهای بدی که انسان بر اساس تمایلات نفسانی انجام می‌دهد، همراه با ضرر می‌شود و اگر هم مکرر انجام شود، تبدیل به عادت خواهد شد.

ابراهیمی‌دینانی با بیان اینکه انسان به هر کاری می‌تواند عادت کند، گفت: عادت‌های ناپسند و کارهای عجیب و غریبی که بر اساس خواسته‌های نفسانی صورت می‌پذیرد، فراوان است، اما آیا کارهایی که انسان بر اساس خواسته‌های نفسانی و تمایلات شهوانی انجام می‌دهد و عقلانی نیست، بیشتر ضرر دارد یا کارهایی که بر اساس غضب و خشم است؟ پاسخ این است که هر دو خطرناک هستند، اما در مقام مقایسه شاید کارهایی که بر اساس نفسانیات و بدون ادراک عقلی باشد، خطرش کمتر از غضب نباشد.

ابراهیمی‌دینانی در ادامه افزود: مولانا می‌گوید: «وقت شهوت مرد کو، طالب مردی دوانم کو به کو»، کسی که بتواند از این دو عالم نیرومند، یعنی غضب و شهوت، رها شود، از هلاکت نجات یافته است. البته اگر این دو نیرو با موازین عقلانی همراه شوند، اندازه‌گیری شوند و مدیریت شوند می‌توانند به انسان کمک کنند. اگر خشم را به اندازه‌ای که عقل می‌گوید تنظیم کنید و به همان اندازه بخواهید خوب است و موجب پیشرفت می‌شود. بنابراین سخن اول را عقل می‌گوید.