حق و تکلیف؛ دو روی سکه استفاده از محیط زیست

به گزارش ایکنا؛ داستان تکراری پاییز و زمستان هر ساله کلانشهر‌ها، پایداری جو، وارونگی هوا و پایین آمدن کیفیت هوا برای گروه‎های حساس و در ادامه برای همه شهروندان از جمله پایتخت است. در این میان هرگاه «ابر و باد و مه و خورشید» به یاری آمده‎اند، وضعیت هوا بهبود یافته و راه نفس شهر‌ها باز شده است. اما این سؤال مطرح است که داستان آلودگی هوا در پاییز و زمستان و آلوده کردن محیط زیست تا کی ادامه خواهد داشت؟!

باید بدانیم که حفظ محیط زیست، پاسخ به یکى از نیازهاى امروز جامعه براى رعایت حقوق عمومى است و در این میان تخریب و آلوده کردن محیط، معلول نابرابری‌هاى اجتماعى و استفاده‏‌هاى غلط از امکانات پیرامون و یکى از عوامل تضییع حقوق انسان‌هاست. هرچند که طبیعت روبه پیشرفت مسائل بین‏‌المللى، اقتضا مى‏‌کند که حفاظت از محیط زیست براى انسان امروز و نسل‌هاى آینده، مورد توجه جدى همگان قرار گیرد، اما این که چگونه این امر تحقق پیدا می‌کند، سؤالى است که باید به آن پاسخ داده شود.

بى‏‌تردید، موضوع آلودگى هوا یکى از مهمترین معضلاتى است که انسان معاصر را با چالش‌هاى جدى روبه‏‌رو کرده است. این مسئله از آن جهت داراى اهمیت است، که علائم تهدیدکننده حیات، آشکار شده و نسل حاضر و آینده را به دلیل آلودگی‌هاى گسترده دیگر زیست محیطى، با تهدید مواجه ساخته است. از سوى دیگر، انسان بدون داشتن محیط زیستى امن و سالم، قادر نخواهد بود به زندگى طبیعى خود ادامه دهد. به همین جهت داشتن هوایی پاک و سالم به‌ منزله یکى از مهمترین نیازهاى اساسى براى ادامه حیات، مورد توجه و عنایت همگان قرار گرفته است. به همین منظور در این نوشتار، مبانى حق بهره‏‌مندى از محیط زیست سالم و هوای پاک، از دیدگاه قرآن کریم مورد بحث و بررسى قرار مى‏‎گیرد.

اسلام به عنوان دینى جهان‏‌شمول و جامع‏‌نگر، مدعى است که پاسخگوى نیازهاى متغیر انسان در هر عصرى است و براى تمامی روابط و شئون او، داراى قوانین و مقرراتى است. البته این بدان معنا نیست که براى هر موضوع با عنوان خاص و متداول امروزى آن، حکم خاصى را مقرر داشته باشد؛ بلکه کلیات، اصول و قواعدى در اسلام وجود دارد، که مى‏‌توان حکم هر موضوع را از آن به دست آورد. یکى از همین موضوعات محیط زیست و هوایی است که در آن نفس می‎کشیم.

 

احیا نکردن زمین در جهتى که براى آن آفریده شده کفران نعمت‏‎هاى خداوند است
محیط زیست با مفهوم رایج و متداول آن در عصر حاضر، بحثى کاملاً نو و تازه است که مى‏‌توان قواعد و مقررات مورد نیاز آن را از متون دینى استخراج کرد؛ به طورى که مکتب زیست محیطى جامعی را ارائه کرد. در قرآن آمده است: «هو انشأکُم من الأرض و استعمرکُم فیها: اوست که شما را از زمین پدید آورده و از شما خواسته است که در آن آبادانى کنید» (هود، ۶۱). آيت‌الله سيدمصطفي محقق داماد در این زمینه گفته است: استعمار، از باب استفعال و به معنای طلب و خواستن عمران و آبادى است؛ و این یعنى از انسان خواسته شده که زمین را آباد و آماده بهره‏‌بردارى از فوائد مطلوب آن کند نه اینکه شرایط آلوده کردن آن را فراهم کند؛ چراکه احیا نکردن و مصرف نکردن زمین در جهتى که براى آن آفریده شده و یا به‌کار بردن در غیر آن جهت، کفران نعمت‏‎هاى خداوند است.

از امام باقر(ع) روایت شده که فرمودند: خداوند متعال چیزى را که مورد نیاز این امت است، در کتابش فروگذار نکرده است و براى رسولش تبیین نموده است و براى هر چیزى حدى قرار داده و دلیل روشنى بر آن نهاده و براى هر کسى که از این حد تجاوز کند، حد و مجازاتى قرار داده است. برطبق این آیات و روایات، به خوبى مى‏‌توان استدلال کرد که بیان هر چیزى در قرآن است، ولى با توجه به این مطلب، که قرآن کتاب تربیتى و انسان‏‌سازی است، که براى تکامل فرد و جامعه در همه جنبه‎‏هاى معنوى و مادى نازل شده است، روشن مى‏‎شود که منظور از «همه چیز»، تمام امورى است‏ که براى هدایت انسان لازم و ضرورى محسوب می‌شود.

از آنجا که انسان به عنوان جزئى از جهان عظیم خلقت، با مجموعه بزرگى از مخلوقات دیگر، از جمله طبیعت و محیط زیست در ارتباط است، بدیهى است که زندگى شایسته او، در گرو تنظیم مناسب روابط با آن‌ها خواهد بود. اسلام در این باره راهکارهاى اساسى ارائه داده است؛ به طورى که مى‏‌توان گفت در اسلام، جامع‏‌ترین دیدگاه و صحیح‎‏ترین شیوه تعامل با طبیعت و حفظ محیط زیست بیان شده است. دین اسلام معتقد است که انسان به عنوان اشرف مخلوقات و جانشین خداوند بر روى زمین، حق دارد از نعمت‎هاى الهى استفاده کند؛ اما این استفاده نباید آنچنان باشد که حق دیگران در بهره‏‌بردارى از سایر نعمات الهى در خطر قرار گیرد. به عبارت دیگر، انسان همان‏‌گونه که حق استفاده و بهره‏مندى از محیط زیست سالم را دارد، مسئولیت حفظ آن و درست استفاده کردن از آن را نیز بر عهده دارد. با نگاهى به وضعیت فعلى آلودگی هوا در مى‏‎یابیم که انسان‎ها در بهره‏‌بردارى از امکانات الهی به مسئولیت خود در حفظ و حراست از محیط زیست به درستى عمل نکرده‎‏اند. شاهد این سخن هم آلودگی هوای کلان‌شهر‌های کشور است که به صورت گسترده محیط زیست و زندگی بسیاری از افراد جامعه را دچار مشکل کرده است.

 

«او خدایی است که همه آنچه را(از نعمت‌ها) در زمین وجود دارد، برای شما آفرید.» این آیه بهره‌‏بردارى از منابع و منافع زمین را متعلق به همه انسان‌ها و در همه زمان‌ها مى‏‌داند که باید به طور اصولى و صحیح، در جهت رفع نیاز‌ها و رعایت حقوق دیگر انسان‌ها در همه دوره‏‌ها صورت‏ پذیرد. همچنین در آیه ۱۰ سوره الرحمن مى‏‌فرماید: «وَ الأْرْضَ وَضَعَها لِلأْنامِ؛‌ و (خداوند) زمین را براى همگان قرار داد». بر مبناى این آیه کریمه، آسمان آبی و زمین پاک، حق همگانى است و همه حق دارند از آن بهره‏مند شوند. بنابراین، استفاده از این حق، باید به گونه‎‏اى باشد که امکان استفاده و بهره‏‌بردارى از آن، براى نسل حاضر و نسل‌هاى آینده حفظ شود.

نکته‎‏اى که باید بدان توجه داشت این است که، هرگاه حقى براى انسان نسبت به چیزى پدید آید، در مقابل آن تکلیفى نیز خودنمایى خواهد کرد. اگر حق استفاده و بهره‏‌بردارى از امکانات روز دنیا و طبیعت براى انسان به رسمیت شناخته شده، تکلیف نیز آن است که انسان به گونه‏‎اى از حق خود استفاده کند که به حقوق دیگران لطمه‎‏اى وارد نکند. بر همین اساس، اگر انسانی از امکاناتی استفاده مى‏‎کند، باید استفاده او، به گونه‎‏اى باشد که به حقوق دیگران در استفاده از آن خدشه‏‎اى وارد نشود.

از آنچه گفته شد معلوم مى‎‏شود که داشتن محیط زیست سالم و هوای پاک در متون دینى، حق همه انسان‌ها در همه دوران‌هاست. بنابراین، در مقابل حق استفاده‏‌اى که خداوند براى انسان در محیط زیست قائل شده است، وظیفه‏‌اى نیز بر عهده او گذاشته است که آن، حفظ و حمایت و بهره‏‌بردارى صحیح از محیط زندگی است؛ زیرا هدف خداوند از در اختیار گذاشتن طبیعت براى انسان این است که جهت رفاه، آسایش و تکامل خود از آن بهره‏‌مند شود. بنابراین، اگر با آلوده کردن هوا در استفاده از این امکانى که در اختیار او قرار گرفته، زیاده‎‏روى کند، برخلاف آن هدف متعالى اقدام کرده که نتیجه‏‎اش به خطر افتادن حیات خود او و دیگران و بازماندن از سیر تکاملى در مسیر سعادت دنیا و آخرت خواهد بود.

 

علم و فناورى، مهمترین ابزار تصرف انسان در طبیعت است. تلاش علمى و به کارگیرى فناورى در طبیعت و محیط زیست براى این است، که انسان بتواند از محیط زیست و طبیعت، جهت فراهم آوردن یک زندگى سعادتمندانه همراه با امنیت و آرامش استفاده کند؛ اما اگر انسان در استفاده از علم و فناورى براى تصرف در محیط زیست زیاده روى کند، ثمره‏‌اى جز مقهوریت و مغلوبیت او در مقابل سلطه زندگى ماشینى و صنعتى نخواهد داشت. این همان چیزى است که امروز شاهد آن هستیم و به طور قطع هم خلاف دستورات و تعالیم اسلام است؛ زیرا اسلام، تسلط بر طبیعت را مى‏‌خواهد، اما زیاده‏‌روى در این امر باعث شده که امروز کار از دست انسان خارج شود؛ به گونه‎‏اى که سلامت، امنیت و انسانیت او در میان پیچ و مهره‎‏هاى این زندگى صنعتى و ماشینى گم شده است.

خداوند در قرآن کریم، همان طور که حق بهره‌‏بردارى از محیط زیست و طبیعت را براى انسان قرار داده، مسئولیت عمران و آبادانى زمین را نیز برعهده او گذاشته است. در سوره هود آمده است: «هُوَ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الأْرْضِ وَ اسْتَعْمَرَکُمْ فِیها؛ خداوند شما را از زمین پدید آورد و آبادى آن را به شما واگذاشت». از این آیه استفاده مى‏‌شود که محافظت، عمران و آباد کردن محیط زیست از وظایف انسان است و هر عملى که با آبادانى محیط زیست منافات داشته باشد، ممنوع است. نکته ظریفى که در این آیه وجود دارد آن است که قرآن نمى‏‌گوید، خداوند زمین را آباد کرد و در اختیار شما گذاشت؛ بلکه مى‏‌فرماید: عمران و آبادانى زمین را به شما واگذار کرد. پس انسان مسئولیت عمران و آبادانى زمین را بر عهده دارد. مفهوم آیه این است که تخریب، آلوده کردن هوا و محیط زیست و نابودى آن با هر ابزاری، مخالف عمران و آبادانى الهی است، پس باید از آن پرهیز کرد.

 

آلوده‎‏سازى محیط زیست یکى از مصادیق مهم رفتارهاى فسادانگیز است
قرآن کریم بار‌ها بر رفتارهاى سازنده و اصلاح‏‌گرانه نیز تأکید کرده که به طور قطع، یکى از رفتارهاى اصلاح‏‌گرانه در زمین اصول حفظ و حراست از طبیعت و محیط زیست است و در مقابل، از رفتارهاى فسادانگیز نهى کرده است. در قرآن کریم در بسیارى موارد، واژه «صلاح» در مقابل «فساد» آمده است. خداوند در قرآن کریم مى‏‌فرمایند: «وَ لا تُفْسِدُوا فِی الأْرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها؛ در زمین پس از اصلاح آن فساد نکنید». بدون شک، تخریب، نابودى و آلوده‎‏سازى محیط زیست یکى از مصادیق مهم رفتارهاى فسادانگیز در زمین است.

همانگونه که در آیه بالا نیز آمده است، در بسیارى از آیات قرآن، واژه «فساد» همراه با «فى الارض» آمده است که این فساد در زمین، شامل آلودگی هوا، فساد در طبیعت و محیط زیست نیز خواهد بود. به همین جهت است که قرآن کریم با بیان عناصر محیط زیست و طبیعت، تخریب و نابودى آن‌ها را مصداق بارز فساد مى‌‏داند و خطاب به پیامبر(ص) مى‏‌فرماید: «وَ إِذا تَوَلّى سَعى فِی الأْرْضِ لِیُفْسِدَ فِیها وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ وَ اللّهُ لا یُحِبُّ الْفَسادَ؛ هنگامى که روى برمى‏‌گردانند (و از نزد تو خارج مى‏‌شوند) در راه فساد در زمین، کوشش مى‏‎کنند و زراعت‎ها و چهارپایان را نابود مى‏‌سازند، (با این که مى‏‌دانند) خدا فساد را دوست نمى‏‌دارد».

از آیات یاد شده استفاده مى‏‌شود که فساد داراى مفهومى بسیار گسترده است و شامل هرگونه نابسامانى، ویران‏گرى، انحراف و ظلم مى‏‌شود. به عبارت دیگر، فساد به هرگونه تخریب و ویرانگرى گفته مى‏‌شود که نظام آفرینش را دچار مخاطره کند و یکی از این موارد آلودگی هواست. از این رو، هرگونه رفتارى که به بروز فساد و تخریب در عرصه محیط زیست ختم شود، در تضاد با تعالیم عالیه اسلام بوده و ممنوع است. بر همین اساس، انسان باید در عین استفاده و بهره‏‌بردارى از محیط زیست، از هرگونه رفتار غیراصولى و فسادانگیز در این باره بپرهیزد.

سخن پایانی اینکه انسان‎ها در عین این که حق استفاده از محیط زیست را دارا هستند، باید این حق را براى دیگران نیز قائل باشند؛ به این معنى که، با سوء استفاده از حق خود، حق دیگران را در بهره‏‌مندى از محیط زیست سالم، پایمال نکنند. هر چند در موضوع آلودگی هوا اقدامات کلیشه‌ای مانند تعطیلی مدارس، دعوت مردم به استفاده از وسایل نقلیه عمومی و یا اقداماتی که بیش از اجرایی بودن، حالت تبلیغاتی دارد، مانند طرح دوچرخه‌سواری که امروز مدیریت شهری اصرار بر اجرایی کردن آن دارد، نمی‎تواند سبب رفع کامل معضل آلودگی هوا شود؛ اما به‌ هر تقدیر، آنچه بیش از هرچیز به نظر می‌رسد، این است، که همه مدیران و مسئولان و مردم جامعه به عنوان جزئى از این جهان، باید با یکدیگر در این مسیر همکارى سازنده و پایدار داشته باشند. محیط زیست، طبیعت و هوایی که در آن نفس می‎کشیم محلى است که انسان در آن متولد شده، رشد و نمو کرده است و گهواره انسان محسوب مى‏‌شود. بدین سبب، باید به گونه‏‌اى با آن رابطه برقرار کرد که ضمن برخوردار شدن از مواهب طبیعى، در حفظ سلامت و پایدارى آن نیز بکوشد.

 

منابع:‌

مبانى حق بهره‌‏مندى از محیط زیست سالم در قرآن‏ کریم نوشته مهدی فیروزی

بایسته‌های حفظ محیط زیست در پرتو قواعد فقه نوشته حامد مایلی