مناظرات امام رضا(ع) برای حفظ هویت و کیان اسلامی بود

حجت‌الاسلام حمیدرضا شریعتمداری، عضو هیئت علمی گروه شیعه‌شناسی دانشگاه ادیان و مذاهب قم، در گفت‌وگو با ایکنا از اصفهان، درباره چرایی پذیرش ولایت‌عهدی از سوی امام رضا(ع)، اظهار کرد: در خصوص برخی از ائمه(ع) بر دوره خاصی از حیات آن‌ها متمرکز شده و از دوره‌های دیگر غفلت می‌شود. در مورد امام رضا(ع) نیز این غفلت صورت می‌گیرد، چراکه مدت امامت ایشان ۲۰ سال بود که فقط سه سال آن در مرو و در منصب ولایت‌عهدی سپری شد. ۱۷ سال از امامت امام رضا(ع) در مدینه گذشت و ایشان در این شهر مرجعیت علمی بالایی داشتند، محل مراجعه عالمان و دانش‌پژوهان مختلف بودند و مورد احترام فوق‌العاده مردم قرار داشتند. معمولاً از این دوره طولانی غفلت می‌شود، هر چند که اطلاعات ما از این دوران زیاد نیست.

وی افزود: برای ما که امام را مفترض‌الطاعه دانسته و تمام رفتارها و گفتارهای ایشان را حجت می‌دانیم، شاید زیاد ضرورت نداشته باشد که چرایی پذیرش ولایت‌عهدی را دنبال کنیم، ولی چون می‌خواهیم تبعیت آگاهانه‌ای از امام داشته باشیم، طبیعتاً هر چه بیشتر بدانیم، بهتر است. علاوه بر این، برای اینکه دیگرانی را که نگاه و اعتقاد ما را ندارند توجیه کنیم، لازم است کندوکاو بیشتری در سیره ائمه(ع) انجام دهیم.

عضو هیئت علمی گروه شیعه‌شناسی دانشگاه ادیان و مذاهب قم با بیان اینکه در خصوص ولایت‌عهدی امام رضا(ع) تبیین‌های مختلفی وجود دارد، اضافه کرد: طبق برخی تبیین و تقریرها، امام از روی اضطرار و ناگزیری به ولایت‌عهدی تن دادند و برخی تبیین‌های دیگر معتقدند درست است که ایشان مایل به پذیرش این منصب نبودند، ولی با توجه به حضور و نقش‌آفرینی امام در مرو که مرکز خلافت مأمون و از مهم‌ترین مراکز علمی جهان اسلام محسوب می‌شد، مغتنم بود که ایشان از این فرصت برای تثبیت امامت و ولایت خود و بالاتر از آن، تعمیق معارف اسلامی استفاده کنند.

دفاع از هویت و کیان اسلامی

حجت‌الاسلام شریعتمداری ادامه داد: بیشتر مناظرات و گفت‌وگوهای امام رضا(ع) با متدینان به ادیان دیگر مثل صابئین، زرتشتی‌ها، یهودی‌ها و گرایش‌های مختلف مسیحی برگزار می‌شد و این نشان می‌دهد که امام بیشتر اهداف اسلامی را دنبال می‌کردند تا اهداف خاص شیعی. در واقع این گفت‌وگوها و مناظرات، فرصت ارزشمندی برای تعمیق توحید و تثبیت معارف دینی بود.

وی تصریح کرد: از محتوای مناظرات امام رضا(ع) که جامعیت علمی و اشراف ایشان به ادیان دیگر را نشان می‌دهد، بهره‌های زیادی می‌توان برد؛ ولی صرف‌نظر از محتوای مناظرات، درسی که این مناظره‌ها می‌تواند برای ما داشته باشد، یکی اینکه وقتی هویت و کیان اسلامی مطرح است، حفظ این هویت و تقویت توحید بر تقویت آموزه‌های خاص شیعی اولویت دارد. در عین حال که می‌دانیم امام رضا(ع) در همین دوره فرمایشات درخشانی در باب موضوعاتی مثل امامت بیان کردند. در واقع ما باید کیان و هویت اسلامی را بر کیان و هویت شیعی مقدم بداریم، در عین حال که نباید از کیان و هویت شیعی نیز غفلت کنیم.

آموزه‌های روش‌شناختی و اخلاقی مناظرات امام رضا(ع)

عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب بیان کرد: اگرچه جریان‌های زیادی در شیعه و اهل سنت با کلیت مناظره مخالفت کرده‌اند و در بسیاری از مواقع وقتی از علم کلام منع شده، منظور مناظره بوده است، ولی سیره ائمه(ع) از جمله امام رضا(ع) نشان می‌دهد که اصل مناظره امری پسندیده و مطلوب است.

وی افزود: نکته دیگر، آدابی است که در مناظره باید مورد توجه قرار داد. در بعضی از مناظرات، امام رضا(ع) وقتی متوجه می‌شدند که مخاطب مطلب را فهمیده و درک کرده است، دیگر مناظره را ادامه نمی‌دادند و در پاسخ به اعتراض اطرافیان می‌گفتند که وظیفه ما فقط رساندن و ابلاغ حق و حقیقت به مخاطب است. در واقع منکوب و تحقیر کردن مخاطب، تحمیل عقیده یا باوری به او یا این انتظار که او صراحتاً به عجز و ناتوانی خودش اعتراف کند، اهداف اولیای الهی از مناظرات و مجادلات علمی نبوده است. بنابراین از مناظرات امام رضا(ع) می‌توان درس‌هایی همچون روش‌شناسی علمی و نیز نکات اخلاقی و تربیتی مناظره را آموخت.