ذات انسان با عمل ساخته می‌شود

به گزارش ایکنا، نوزدهمین جلسه از سلسله جلسات تفسیر قرآن شریف لک‌زایی، دانشیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، با محوریت آراء و اندیشه‌‌های امام موسی صدر در کتاب «برای زندگی»، شب گذشته، 12 اردیبهشت‌، با موضوع سوره‌ «زلزال» برگزار شد که متن سخنان وی به شرح ذیل است:

«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ * إِذَا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزَالَهَا * وَأَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقَالَهَا * وَقَالَ الْإِنْسَانُ مَا لَهَا * يَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبَارَهَا * بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحَى لَهَا * يَوْمَئِذٍ يَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتَاتًا لِيُرَوْا أَعْمَالَهُمْ * فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ»

بحث این سوره در باب معاد است و هشدارهای مهمی در این آیات به انسان داده می‌شود تا انسان بیدار شود و به اعمال و سرنوشتش و زندگی پس از این جهان توجه بیشتری کند. سوره زلزله نیز یک روش دیگری برای بیدارسازی انسان است تا انسان در این دنیا به اعمال خودش توجه کند. بنابراین هدف سوره‌های تکاثر، عادیات و قارعه بیدار کردن انسان است و این سوره نیز به همان سبک است. زلزله در انسان نوعی احساس حقارت را به وجود می‌آورد و انسان در زمان زلزله خودش را ضعیف‌ترین موجود می‌پندارد. لحظاتی که انسان هیچ قدرتی ندارد و هیچ پناهی را نمی‌بیند.

بنابراین، سوره با یک لحن خاصی آغاز می‌شود و گویی که انسان به تکان شدیدی نیاز دارد تا به خودش بیاید. هدف این است که انسان بیدار شود و بحث بیداری از جمله مباحث مهم است که عرفان و دیگر متفکران به آن اهتمام داشته‌اند. ملاصدرا نیز کتابی به نام بیدار کردن خفتگان دارد و این بیداری به این معناست که این اعمال به گونه‌ای رقم بخورد که سرنوشت انسان را به نحو مطلوبی رقم بزند. بنابراین این تصویرسازی از قیامت می‌تواند برای انسان بیداری ایجاد کند و اینجا که تصویرسازی با حالت هراس‌آور ترسیم شده نشان‌دهنده این است که انسان را عاجز نشان دهد و انسان را از همه چیز جدا می‌کند و می‌تواند اعمال خودش را اصلاح کند و سبک زندگی داشته باشد تا به انسان کمک کند.

آیات این سوره دو روش حساب‌رسی دقیق اعمال انسان را مورد توجه قرار داده است؛ روش اول گواهی زمین بر اعمال انسان است. هرکجا که انسان عملی انجام داده یا سخنی را به میان آورده یا کوچک‌ترین حرکتی از او سر زده همگی از سوی زمین بازگو خواهد شد. بنابراین زمین بر اعمال انسان گواهی می‌دهد. بخش نخست آیات به همین نکته تصریح دارند. لرزش بزرگ زمین و از بین رفتن نظم فعلی و تبدیل زمین دنیوی به زمین اخروی نیز مصداق آن است و گزارش زمین از اعمال انسان در روز قیامت نیز یک مصداق دیگر و نتیجه آن لرزش و تبدیل و تغییری است که در جهان اتفاق افتاد.

در این بخش امام موسی صدر می‌گویند با این بخش از آیات گویی که زمین اصرار خودش را آشکار می‌کند و گویی این اسرار برای زمین سنگینی می‌کند و اینها را در روز قیامت بیرون می‌ریزد. ایشان در مورد صوت نیز سخن می‌گوید و بعد بحث نور و انعکاسی را که در نور به وجود می‌آید دارد. در نتیجه هیچ بُعدی وجود ندارد که این دیوار، صوتی را که می‌شنود منعکس کند. در روایت نیز آمده است که در اماکن متعدد نماز بخوانید و مسیر رفتن به مسجد را غیر از مسیر بازگشت قرار دهید تا همه جا به خوبی و نیکی شما شهادت دهند.

بحث دوم در باب این سوره این است که روش دوم حسابرسی اعمال انسان در آخرت با مشاهده حقیقت اعمال انسان است. امام می‌گویند در عرصه واقعیت بیرونی چیزی جز همین عمل از انسان سر نمی‌زند و انسان است و اعمال او. اگر عمل را از انسان بگیرید، معنا و مفهومی ندارد. بنابراین مردم نیز در آخرت برانگیخته می‌شوند تا اعمالشان را ببینند. به تعبیر آیه، انسان ذره‌ذره اعمالش را می‌بیند. فرموده‌اند که خداوند کوچک‌ترین شیء را که در عربی به آن ذره می‌گفتند مثال زده است و امروز هم به اتم ذره می‌گویند، چون کوچک‌تر از این نمی‌شناسند. بنابراین اگر عمل خیر یا شر انسان به اندازه یک ذره باشد، انسان آن را خواهد دید.

سپس فرمودند طاعات خود را حقیر مشمارید و گناهان را نیز کوچک نشمارید، چون هر کاری در زندگی تأثیر خودش را خواهد داشت و در روز قیامت تجلی اعمال خود را می‌بینیم و تبیین می‌کنند که چطور اعمال را می‌بینیم. یکی از مثال‌های آن باغبانی است که باغبانی می‌کند که کار او در درخت و میوه ذخیره می‌شود. پس این می‌شود عمل فرد و به تعبیر ایشان در روز قیامت در برابر اعمال خود قرار می‌گیریم و با کارهایی که کردیم مجازات می‌شویم یا جزای خیرمان را می‌بینیم.

انسان با اعمال خود ذاتش را می‌سازد که بحثی فلسفی است. در طفولیت مانند یک موم بودیم که بچه‌ها با آن بازی می‌کردند. سپس تغییر کردم، اما صورت و ذات من همین صندوق اعمال من است که احتمال دارد به صورت‌های مختلفی انسان محشور شود و  حتی به صورت یک حیوان هم محشور شود، چون کارهای او واجد صفاتی است که با فلان حیوان تناسب دارد. بنابراین ذات ما مجموعه اعمال و تابلوی ذات ما مجموعه خطوطی است که در روزهای زندگی کشیده‌ایم و اعمال ما ذات را می‌سازد. چون مجموعه این اعمال هستیم، کوچک و بزرگ بودن عمل تأثیر دارد و چه‌بسا انسان، گناه کوچکی را انجام دهد اما این گناه ذات او را می‌سازد.

امام در این آیات به شأن نزول توجه نکرده است. در باب شأن نزول آمده که این سوره در مورد دو نفر نازل شد؛ یکی از آنها می‌گفت آیه: «وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا»، من را از انفاق منع می‌کند، چون آنچه دارم کم است و محبوب من هم نیست و دومی هم می‌گفت که گناه کوچک به من ضرری نمی‌رساند، اما سوره می‌گوید اعمال خرد و کلان ذات انسان را می‌سازد و نباید اعمال را کوچک شمرد. سوره‌های تکاثر، قارعه، عادیات و زلزله سوره‌هایی هستند که به صورت تکان‌دهنده‌ای از قیامت سخن می‌گویند و به انسان هشدار می‌دهند که انسان به اعمالش توجه و مسیری را طی کند که وقتی با پرونده اعمالش روبه‌رو می‌شود شرمنده نباشد.