تقدم هویت بر الوهیت در سوره توحید/ اصطلاح «غرر آیات» به چه معناست

به گزارش ایکنا، جلسه تفسیر قرآن حجت‌الاسلام والمسلمین هادی عباسی خراسانی، مدرس حوزه علمیه قم، صبح امروز، بیست و سوم مهر‌، در مدرسه فیضیه برگزار شد.

عباسی خراسانی در این جلسه به تبیین آیات ابتدایی سوره آل عمران پرداخت. خداوند متعال در این آیات می‌فرماید: «الم اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ نَزَّلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَأَنْزَلَ التَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ؛ الف لام ميم خداست كه هيچ معبود [بحقى] جز او نيست و زنده [پاينده] است اين كتاب را در حالى كه مؤيد آنچه [از كتاب‌هاى آسمانى] پيش از خود مى‏‌باشد به حق [و به تدريج] بر تو نازل كرد و تورات و انجيل را».

گزیده متن این جلسه را در ادامه می‌خوانید؛

عنوان «آل عمران» یک مرتبه در قرآن به کار برده شده است و آن آیه سی و سه همین سوره است که می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ»، ولی کلمه «عمران» در قرآن سه مرتبه به کار برده شده است. «عمران» مشترک بین پدر حضرت موسی و پدر حضرت مریم است اما در این سوره، مراد، پدر حضرت مریم است. آل عمران دومین سوره از سوره‌های طولانی قرآن است و بعد از سوره بقره و اعراف یکی از بزرگترین سوره‌های قرآن است. این سوره دارای دویست آیه است و آخرین آیه آن، چکیده سوره بقره و آل عمران است. روش گفتمانی قرآن این است که حضرت حق با اجمال شروع می‌کند با شرح و تفصیل ادامه می‌دهد و بعد دوباره به اجمال برمی‌گردد. این یکی از روش‌های بسیار خوب و مطلوب قرآن است که باید از آن درس بگیریم.

به نظر ما آیه «بسم الله الرحمن الرحیم» اولین آیه سوره است و ما بسم الله را جزء آیات به شمار می‌آوریم، بر خلاف برخی قرآن‌پژوهان که بسم الله را جزء آیات نمی‌دانند. برای اثبات این سخن می‌توان دلایلی اقامه کرد از جمله اینکه نظر فقها این است اگر کسی بسم الله را گفت و خواست سوره‌ای را تلاوت کند ولی نظرش برگشت و خواست سوره دیگری را تلاوت کند، باید بسم الله را دوباره بگوید. به امید روزی که در قرآن‌ها آیه بسم الله، به عنوان آیه شماره بخورد. آیت‌الله حسن‌زاده آملی که تفسیر مجمع البیان با تصحیح آیت‌الله شعرانی را تصحیح کردند، آیه بسم الله را شماره آیه زدند. اگر بسم الله را جزء آیات دانستیم نتیجه این می‌شود که آیه بسم الله لفظش واحد است ولی معانی متعدد دارد.

سه احتمال در مورد حروف مقطعه

در مورد الف، لام، میم در ابتدای سوره باید عرض کنیم این حروف مقطعه رموز الهی هستند. ممکن است جزء اسماء الله باشند، ممکن است جزء اسمای انبیا و اولیای الهی باشند، ممکن است اسما و رموز سیر و سلوک و کدهای معرفتی باشند. همه اینها را شامل می‌شود. در روایات هم آمده است که معصومین در تفسیر الف لام میم سوره آل عمران فرمودند که مقصود «انا الله المجید» است. البته باید سند این روایات بررسی شود. اگر اینطور باشد اولین بیان و تفسیر آیه بسم الله در هویت باری تعالی و در الوهیت باری تعالی و در مجد باری تعالی تحقق پیدا می‌کند.

مطلب دیگر اینکه برخی سوره‌ها آیاتی دارند که غرر آیات هستند. غرر جمع غره است. به سفیدی پیشانی اسب که نوعی کمال و تشخص است غره می‌گویند. برخی آیات الهی هم دارای غرر و درخشش هستند. مثلا در سوره بقره گفتیم یکی از غرر آیات آیه‌الکرسی است. این سوره‌ها هم دارای آیات غرر است و یکی از آنها دومین آیه سوره است که بیان دیگری برای آیه شریفه بسم الله است: «اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ».

برخی اهل سلوک نظرشان این است؛ یکی از ذکرهایی که حیات قلب می‌دهد و دل را احیا می‌کند همین ذکر «یا حی و یا قیوم» است. این آیه با کلمه الله آغاز می‌شود. الله اسم جامع و اسم کامل جمیع صفات مستجمعه برای ذات باری تعالی است. بعد می‌فرماید: «لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ»، نه «لا اله الا الله». این دو با هم تفاوت دارد. لا اله الا الله الوهیت باری تعالی را اثبات می‌کند ولی لااله الا هو هویت باری تعالی را اثبات می‌کند و هویت بر الوهیت تقدم دارد.

در اسما و صفات باری تعالی برخی صفات جنبه خصوصیت دارند و برخی اسما و صفات جنبه عمومیت و کلیت دارند. وقتی می‌گوییم الله یعنی اسم با لحاظ جامع جمیع اسما و صفات یا به عبارت دیگر وقتی الله می‌گوییم اسم محیط را طالب هستیم ولی وقتی هویت می‌آید به اطلاق و تقیید مقید نمی‌شود. به همین خاطر است که می‌گوییم هویت تقدم بر اسما و صفات دارد. موید این مطلب این است که در سوره توحید که شناسنامه باری تعالی است هو بر الله و احد و صمد و اوصاف سلبی و اثباتی مقدم شده است.

در روایات آمده هر آیه‌ای از آیات آل عمران امانی است برای حالات برزخی و قیامتی انسان در عالم قیامت. حضرت رسول مکرم اسلام(ص) فرمودند هر کس که این سوره را بخواند برای هر آیه‌ای جوازی برای عبور از صراط قیامت پیدا می‌کند. باز پیامبر(ص) فرمودند هر کس آل عمران را در روز جمعه تلاوت کند فرشته‌ها تا غروب بر او درود و صلوات می‌فرستند.

سوره آل عمران در مدینه نازل شده است. فضای نزول سوره به ما اطلاعاتی می‌دهد که آیه را بهتر معنا کنیم. این سوره از سوره‌هایی است که دارای حروف مقطعه قرآن است. بعد از بقره و انفال و پس از جنگ احد و بدر نازل شده است. شان نزولش این است پس از جنگ بدر و احد عده‌ای از نصارا در مسجد مدینه محضر پیامبر(ص) مشرف شدند و اعمالی را انجام دادند و گفتند ما مومن و موحد هستیم. پیامبر(ص) موحد بودن آنها را تایید کردند ولی اینکه به اب و ابن و روح القدس معتقد باشند را تایید نکردند یعنی فرمودند شما خداپرست هستید ولی یکتاپرست نیستید. فرق است میان خداپرستی و یکتاپرستی. بنابراین این سوره در جواب نصارای نجران نازل شده است و موضوع کلی این سوره توحید است.