«تشابه» لازمه نزول تنزیلی قرآن است

به گزارش ایکنا، جلسه تفسیر قرآن حجت‌الاسلام والمسلمین هادی عباسی خراسانی، مدرس حوزه علمیه قم، صبح امروز 30 مهر‌، در مدرسه فیضیه برگزار شد.

عباسی خراسانی در این جلسه به تبیین آیه هفتم سوره آل عمران پرداخت. خداوند متعال در این آیه می‌فرماید: «هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ؛ اوست كسى كه اين كتاب [=قرآن] را بر تو فرو فرستاد پاره‏‌اى از آن آيات محكم [= صريح و روشن] است آنها اساس كتابند و [پاره‏‌اى] ديگر متشابهاتند [كه تاويل‏ پذيرند] اما كسانى كه در دل‌هايشان انحراف است براى فتنه‏‌جويى و طلب تاويل آن [به دلخواه خود] از متشابه آن پيروى مى‌كنند با آنكه تاويلش را جز خدا و ريشه‌داران در دانش كسى نمى‏‌داند [آنان كه] مى‏‌گويند ما بدان ايمان آورديم همه [چه محكم و چه متشابه] از جانب پروردگار ماست و جز خردمندان كسى متذكر نمى‌‏شود.»

گزیده متن این جلسه را در ادامه می‌خوانید؛

در این آیه صحبت از چگونگی نزول و تقسیم آیات به آیات محکم و آیات متشابه است. همه آیات الهی به لحاظ واقع محکمات هستند، متشابهات جنبه عرضی دارند و الا بالذات آنها هم جزء آیات محکمات هستند ولی چون آیات الهی باید در دسترس دیگران قرار بگیرد، شبهه متشابهات به وجود می‌آید. کسانی که در دل‌هایشان انحرافی است دنبال متشابهات هستند و از این طریق دو هدف را دنبال می‌کنند: یک فتنه‌گری و دیگر اینکه به رأی خودشان و تأویل خودشان عمل کنند، نه تأویل واقعی. تأویل واقعی این است متشابهات به محکمات برگردد.

تاویل خلقی و تاویل واقعی

نکته دیگر در آیه این است که لفظ تأویل دو مرتبه تکرار شده است و در هر مرتبه به یک معنا است. تاویل اول تاویل خلقی است، تاویل دوم تاویل واقعی. «وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ» در روایات داریم که مراد از راسخون فی العلم ائمه هستند و کسانی که تفسیر و تاویل را از آنها فرابگیرند. سخن راسخون فی العلم این است که «آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا»، یعنی هم محکمات و هم متشابهات از جانب خدا است.

حاصل کلام اینکه تشابه لازمه نزول تنزیلی قرآن است. هدف اصلی قرآن متشابهات نیست بلکه متشابهات ایجادشده از نزول قرآن برای امت‌ها و مردم است. به عبارت دیگر متشابهات جنبه عرضی دارد نه اینکه جنبه ذاتی داشته باشد. بقای متشابهات به بقای محکمات است، چون مابالعرض باید به مابالذات برگردد و آنچه در آیات، اصل است محکمات هستند.

نتیجه اینکه کسانی که بیماردل هستند همیشه دنبال آیات متشابه هستند آن هم نه اینکه متشابه را به محکم برگردانند بلکه دنبال این هستند که خودشان آن را معنا کنند ولی خداوند تبارک و تعالی می‌فرماید: «وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ». این تذکر و تامل در آیات متشابه مخصوص اولوالالباب است. در آیه دو وصف برای عالمان به متشابه بیان شده است یکی راسخون فی العلم و یکی اولوالالباب که اهل فکر و تأمل هستند.

تفاوت تاویل و تفسیر و تطبیق

نکته دیگر اینکه قرآن یک تفسیر دارد، یک تاویل دارد و یک تطبیق. تفسیر قرآن بیان مفاهیم و معانی قرآن است، تاویل قرآن بیان معنای واقعی است که در ظاهر بیان نشده است، تطبیق بیان مصادیقی است که برای آیات الهی بیان شده است. مثلا همین‌جا مصداق راسخون فی العلم ائمه معصومین هستند. این فرق تفسیر و تاویل و تطبیق است. تفسیر معمولا از منطوق و ظاهر لفظ استفاده می‌شود و با توجه به مفهوم بیان می‌شود ولی تاویل اینگونه نیست و از ظاهر آیه به دست نمی‌آید. در تفسیر بحث از مدلول لفظ است ولی در تاویل بحث از مدلول لفظ نیست. اساسا تاویل در لغت از ریشه «اول» و به معنای رجوع است. تاویل متشابه یعنی برگرداندن متشابهات به محکمات قرآن. در قرآن کلماتی داریم که نیاز به تاویل و معنای خلاف ظاهر دارند که باید آن را از روایات و آیات دیگر به دست بیاوریم. مثلا از امام سوال کردند مقصود از «فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسَانُ إِلَى طَعَامِهِ» چیست حضرت فرمودند یعنی نگاه کند علمش را از چه کسی می‌گیرد.

تاویل هم انواع و اقسام دارد؛ مثلا گاهی اوقات به تعبیر بعضی از خواب‌هایی که در قرآن به عنوان حکایت نقل شده است مثل خواب جناب یوسف تاویل اطلاق شده است: «وَكَذَلِكَ يَجْتَبِيكَ رَبُّكَ وَيُعَلِّمُكَ مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحَادِيثِ» یا در آیه دیگری می‌خوانیم: «وَأَوْفُوا الْكَيْلَ إِذَا كِلْتُمْ وَزِنُوا بِالْقِسْطَاسِ الْمُسْتَقِيمِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا». این نشان می‌دهد که تاویل در قرآن به معانی مختلف به کار رفته است.