تطبیقات قرآنی برای چالش‌های حکمرانی داده

به گزارش ایکنا، صد و هفتاد و دومین نشست «حکمرانی در قرآن» با سخنرانی ابوالحسن کیخا، تحلیلگر حوزه داده، امروز 8 بهمن‌ماه در پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد که گزیده آن را در ادامه می‌خوانید؛

موضوع حکمرانی در کشور ما موضوع بسیار مهمی است و موضوعات مختلفی پیرامون آن مطرح می‌شود. بنده هم با موضوع تطبیق حکمرانی قرآن با محوریت داده به ارائه بحث خواهم پرداخت. من ابتدا آیه‌ای از قرآن را تلاوت می‌کنم: «إِنَّا نَحْنُ نُحْيِي الْمَوْتَى وَنَكْتُبُ مَا قَدَّمُوا وَآثَارَهُمْ وَكُلَّ شَيْءٍ أَحْصَيْنَاهُ فِي إِمَامٍ مُبِينٍ؛ آرى ماييم كه مردگان را زنده مى‏‌سازيم و آنچه را از پيش فرستاده‏‌اند با آثار [و اعمال]شان درج مى‌كنيم و هر چيزى را در كارنامه‌اى روشن برشمرده‏‌ايم». در این آیه هم موضوع شمارش اعمال انسان مطرح است و هم نحوه جمع‌آوری این داده‌ها.

اهمیت اعداد در قرآن

بعضی از شمارش‌ها و اعدادی که در قرآن آمده سند حقانیت قرآن است. مثلا رشاد خلیفه که دارای دکتری از دانشگاه آریزونای آمریکا است با الهام از آیات 11 تا 31 سوره مدثر به این نتیجه می‌رسد که عدد نوزده، کلید رمز اعجازآمیز بودن قرآن است. خدا در این آیات مواردی از بدعهدی و نافرمانی عده‌ای را نقل می‌کند که در اوج نعماتی که خدا به آنها داده قرآن را هتک حرمت می‌کنند. بعد این موضوع را مطرح می‌کند که اینها را وارد دوزخ می‌کنیم و نوزده نگهبان برای آنها می‌گذاریم. اینکه تعداد ماموران دوزخ نوزده نفر باشد برای بعضی سبب تمسخر و تعجب است و انسان به طور معمول چیزی نمی‌گوید که مردم به و بخندند. از اینکه قرآن این عدد را ذکر کرده است معلوم می‌شود که این کلام از وحی است کما اینکه قرآن دارای 114 سوره است که به عدد 19 قابل تقسیم است. اولین سوره هم که علق است نوزدهمین سوره از پایان قرآن است. پنج آیه اول علق شامل نوزده کلمه است. رشاد دنبال این بود از عدد 19 الهام بگیرد و اثبات کند اعدادی که در قرآن آمده است بر اساس نظمی است که در سراسر قرآن موجود است و این خودش سندی است که قرآن وحی است و قابل تحریف نیست و بشر عادی نمی‌تواند مانند آن را بیاورد.

این مثال را ذکر کردم تا نشان دهم اگر بخواهیم به صورت عددی با قرآن مواجه شویم انضباط شمارشی و اعدادی در قرآن قابل فهم است و می‌شود از آن استنباط‌هایی کرد. خود این نظم شمارشی در قرآن یک اتفاق خاصی است که در خیلی از نوشته‌ها و مکتوبات نخواهید دید همانطور که این نظم در انجیل و تورات، به این صورت وجود ندارد. غرض من این است که نشان دهم اگر بخواهیم قرآن را بر اساس اعداد و داده مرور کنیم اعجاز و قابلیت‌هایی خواهد داشت که در سایر نوشته‌ها نیست.

حکمرانی داده چیست؟

ابتدا تعریفی از حکمرانی داده ارائه کنم؛ در زبان فارسی حمکرانی از دو واژه حکم و راندن تشکیل شده است که به معنای فرمان بردن و فرمانی را اجرا کردن است. حکمرانی عبارت است از فرایند قاعده‌گذاری، اجرای قواعد، بررسی، نظارت و کاربست بازخوردها با اعمال قدرت مشروع و به منظور دستیابی به هدف مشترکی برای همه کنشگران و ذین‌نفعان در چارچوب ارزش‌ها و هنجارها در محیط یک سازمان یا یک کشور. حکمرانی به صور مختلف مطرح می‌شود مانند عمومی، خصوصی، جهانی، غیر انتفاعی، شرکتی، چندسطحی، تنظیمی که هر کدام تعریف خودش را دارد.

داده نیز عبارت است از نمایش ذخیره‌شده اشیای فیزیکی، چیزهای مجرد، بوده‌ها، رویدادها یا موجودیت‌های دیگر قابل مشاهده که در تصمیم‌سازی به کار می‌آید. چرخه عمر داده عبارت است از: اکتشاف، آماده‌سازی، برنامه‌ریزی مدل، ایجاد مدل، ارتباط نتایج و اجرا.

دیدگاه‌های مختلفی در تعریف حکمرانی داده وجود دارد؛ طبق یک تعریف، حاکمیت داده مجموعه‌ای از اصول، سیاست‌ها، فرایندها، چارچوب‌ها و سنجه‌ها را فراهم می‌آورد و سعی می‌کند تا بر مدیریت داده‌ها نظارت کند و فعالیت‌های مدیریت داده را در تمامی سطوح هدایت کند. طبق تعریف دیگر حکمرانی داده‌ها سیستمی متشکل از حقوق، تصمیم، قابلیت پاسخگویی با استفاده از فرآیندهای مرتبط با اطلاعات است که بر اساس یکسری مدل‌های توافق‌شده تشریح می‌کنند که چه کسی می‌تواند چه اقداماتی را با چه اطلاعات در چه زمانی تحت چه شرایطی و مقتضیاتی و با استفاده از چه روشی انجام دهد.

تطبیق آیات قرآن با چالش‌های داده‌سنجی

یکی از مهمترین مباحث در حکمرانی داده، جمع‌آوری داده است و جمع‌آوری داده روش‌های بسیار مختلفی دارد. داده‌ای که جمع می‌کنیم باید درست باشد والا تحلیل نادرست به دست می‌آید. در آیات متعدد قرآن به این مسئله اشاره شده است مثلا قرآن می‌فرماید: «فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ» یعنی دقت در جمع‌آوری اعمال انسان بسیار بالا است و بر اساس همین دقت با ما رفتار خواهد شد. آیه دیگری داریم که می‌فرماید: «مَا يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَّا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ؛ [آدمى] هيچ سخنى را به لفظ درنمى‌‏آورد مگر اينكه مراقبى آماده نزد او [آن را ضبط مى‌‏كند]». علاوه بر اینکه دقت داده‌ای که جمع می‌شود در حد یک ذره است و کمترین داده خیر و شر جمع‌آوری می‌شود، خود جمع‌آوری هم لحظه‌‌ای است و کلمه‌ای به تلفظ نمی‌آید مگر اینکه ثبت می‌شود. بنابراین قرآن هم کیفیت داده را مطرح می‌کند و هم زمانی که این داده‌ها در آن جمع‌آوری می‌شود.

در داده‌کاوی هم تحلیل هست و هم پیش‌بینی. وقتی شما داده‌ها را تحلیل می‌کنید می‌توانید بر اساس آن آینده را پیش‌بینی کنید مثل آن چیزی که در داده‌های بازارهای مالی مطرح است. در قرآن هم اشاره شده کارهای خوب و بد طوری تحلیل می‌شود که تاثیر آن را در زندگی خودمان در این دنیا می‌بینیم کما اینکه فردی دچار بیماری می‌شود و دلیل آن یک عمل نادرست است. آیه قرآن می‌فرماید: «إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ وَإِنْ أَسَأْتُمْ فَلَهَا فَإِذَا جَاءَ وَعْدُ الْآخِرَةِ لِيَسُوءُوا وُجُوهَكُمْ وَلِيَدْخُلُوا الْمَسْجِدَ كَمَا دَخَلُوهُ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَلِيُتَبِّرُوا مَا عَلَوْا تَتْبِيرًا؛ اگر نيكى كنيد به خود نيكى كرده‏‌ايد و اگر بدى كنيد به خود [بد نموده‏‌ايد] و چون تهديد آخر فرا رسد [بيايند] تا شما را اندوهگين كنند و در معبد[تان] چنانكه بار اول داخل شدند [به زور] درآيند و بر هر چه دست‏ يافتند يكسره [آن را] نابود كنند». من این تطبیق را با نگاه به چالش‌هایی که در حوزه داده وجود دارد عرض کردم و سعی کردم برای موضوع حکمرانی داده، انطباقات قرآنی پیدا کنم.