امام جواد(ع) شیعه را از پرتگاه‌های فکری نجات داد

اصغر منتظرالقائم، عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه اصفهان در گفت‌وگو با ایکنا از اصفهان با بیان اینکه حضرت محمد بن علی بن موسی، مشهور به امام جواد(ع) در 10 رجب سال ۱۹۵ هجری قمری در مدینه، از مادری به نام سُبَیکه به دنیا آمد، اظهار کرد: ایشان تا ۹ سالگی تحت سرپرستی امام رضا(ع) قرار داشت و پس از آنکه امام رضا(ع) به اجبار، از مدینه به خراسان و شهر مرو منتقل‌ شد، امام جواد(ع) همچنان در مدینه حضور داشت.

وی افزود: همان‌طور که در منابع شیعه آمده است، از حضرت رضا(ع) پرسیدند اگر حادثه‌ای برای شما پیش آمد، به چه کسی پناه ببریم و چه کسی راهنمای ما خواهد بود؟ و ایشان فرمود: اباجعفر و به حضرت جواد(ع) که در آن زمان سن زیادی نداشت، اشاره کرد. برخی درباره سن کم امام جواد(ع) به امام رضا(ع) خرده گرفتند، ولی ایشان فرمود: «چه زیانی به مقام امامت او وارد می‌کند؟ امامت، مقام الهی است و حضرت عیسی(ع) نیز کمتر از سه سال داشت که به‌عنوان حجت خدا معرفی شد.» یکی از یاران امام رضا(ع) نقل می‌کند که خدمت ایشان بودیم و امام جواد(ع) نیز در آنجا حضور داشت. امام رضا(ع) با اشاره به ایشان فرمود که مولودی مبارک‌تر از او برای شیعیان ما زاده نشده است.

عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان تأکید کرد: سن کم امام جواد(ع) برای آن دسته از شیعیان مسئله بود که به امامت الهی و اینکه امام می‌تواند کوچک یا بزرگ باشد، اعتقاد کامل نداشتند. پس از شهادت امام رضا(ع)، امام جواد(ع) در مراسم دفن ایشان شرکت کرد و به مدینه بازگشت و دوران امامت ۱۸ ساله آن حضرت از همان زمان آغاز شد. این دوران، به لحاظ فرهنگی و سیاسی، سخت و پیچیده‌ بود، زیرا مأمون عباسی خود اهل علم و دانش بود، به فضیلت امیرالمؤمنین(ع) اعتراف می‌کرد و مثل خلفای اموی نبود. لذا، نفاق و دورویی خلیفه، اظهار علاقه به اهل‌ بیت(ع) در ظاهر و دشمنی با آنها در باطن، مسئله پیچیده‌ای برای شیعیان بود.

تلاش مأمون برای مخدوش کردن مرجعیت علمی اهل بیت(ع)

وی ادامه داد: از سوی دیگر، انتقال علوم یونانی به جهان اسلام در این دوران آغاز شده بود و کتاب‌های فلسفه، ریاضی، جغرافیا و طب یونانی به زبان عربی ترجمه شد. مأمون عباسی مرکزی برای ترجمه کتب یونانی به زبان عربی ایجاد کرد و قصد او، تربیت دانشمندانی در مقابل اهل بیت(ع) به‌عنوان مرجع علمی شیعیان بود. همان‌طور که جلسه مناظره‌ای با اهل کتاب و ادیان گوناگون در خراسان برای امام رضا(ع) تشکیل داد تا بتواند از ضعف علمی ایشان خرده بگیرد، در زمان امام جواد(ع) نیز این مسیر را ادامه داد تا نشان دهد که اهل بیت(ع) مرجع علمی بی‌رقیب شیعیان نیستند. مسائل علمی پیچیده‌ای در این دوران مطرح شد، زیرا خلیفه عباسی مانند خلفای قبلی فرد بی‌سوادی نبود و به همین دلیل، تمام تلاش خود را برای طرح مسائل علمی پیچیده در مقابل اهل بیت(ع) انجام می‌داد.

منتظرالقائم اضافه کرد: مأمون عباسی برای نظارت کامل بر امام جواد(ع)، محدود کردن ارتباطات ایشان و کسب مشروعیت برای خود، امام را واداشت تا با دخترش، ام‌فضل ازدواج کند. از سوی دیگر، تصور می‌کرد که با این کار می‌تواند امام جواد(ع) را از امور معنوی و مسیر خود منحرف کند، چراکه دخترش در خانواده‌ای ثروتمند و سلطنتی بزرگ شده و در پی لذت‌های دنیوی بود. بنابراین، فکر می‌کرد با ازدواج این دو، امام به امور و لذت‌های دنیا مشغول می‌شود. زمانی که امام جواد(ع) را به کاخ خود فرامی‌خواند، مطربان و زنان را دور ایشان جمع می‌کرد، ولی در نهایت، تعجب او از این بود که امام به آنها و حتی خود ام‌فضل توجهی نداشت.

وی بیان کرد: با گسترش تشیع تا شمال آفریقا و مصر، امام جواد(ع) برای اداره امور آنها وکلایی انتخاب کرد و به آن سرزمین‌ها فرستاد. به همین دلیل، سازمان وکالت در این زمان بیش از پیش رشد پیدا کرد و نمایندگان تام‌الاختیار یا محدودالاختیار از طرف امام مأموریت یافتند تا خمس، زکات و صدقات مردم را جمع‌آوری و به سؤالات آنها پاسخ دهند.

پیروزی امام جواد(ع) در مناظره با قاضی بغداد

این استاد دانشگاه افزود: همچنین در این دوران، رقیب فرهنگی دیگری علاوه بر علوم یونانی برای شیعه وجود داشت و آن معتزلیان بودند که به رهبری یحیی بن اکرم، فقیه و قاضی بزرگ بغداد در میان شیعیان فعالیت می‌کردند. معتزلیان به ازدواج دختر مأمون با امام جواد(ع) خرده می‌گرفتند، اما خلیفه ادعا می‌کرد که من خاندان اهل بیت(ع) را می‌شناسم و می‌دانم که علوم الهی در اختیار آنهاست؛ اگر حرف مرا باور ندارید، او را امتحان کنید. لذا، قاضی بزرگ بغداد با اجازه مأمون تصمیم به مناظره با امام جواد(ع) گرفت. لذا، با وجود سن بالای یحیی بن اکرم و اینکه امام جواد(ع) در سنین نوجوانی قرار داشت، این مناظره انجام شد و امام توانست فقیه و قاضی بزرگ بغداد را منکوب کند.

وی با بیان اینکه امام جواد(ع) با این اقدامات توانست موانع علمی و فرهنگی را از مقابل پای شیعه بردارد، گفت: در سال ۲۱۸ هجری قمری، مأمون عباسی از دنیا رفت و معتصم عباسی جای او را گرفت. وی مانند معاویه که همسر امام حسن(ع) را فریب داد و او را به مسموم کردن امام راضی کرد، ام‌فضل را فریب داد و او را راضی کرد تا امام جواد(ع) را مسموم کند. آن حضرت در ۲۹ ذی‌قعده سال ۲۲۰ هجری قمری به شهادت رسید و پیکرشان در گورستان قریش، پشت جد بزرگوارشان، حضرت موسی بن جعفر(ع) به خاک سپرده شد. در حال حاضر نیز مرقد ایشان در کنار مرقد امام کاظم(ع) قرار دارد. از امام جواد(ع)، دو دختر به نام‌های فاطمه و اُمامه و دو پسر به نام‌های علی و موسی باقی‌ ماند.

منتظرالقائم با بیان اینکه دوران ۱۸ ساله امامت امام جواد(ع) برای شیعه بسیار پربار بود و این جریان را از پرتگاه‌های فکری، انحرافی و فرهنگی نجات داد، تأکید کرد: مدعیان دروغین امامت و جریان‌ها و گروه‌هایی که ادعای برتری علمی نسبت به شیعه داشتند، رسوا شدند و شیعیان و مردم بیش از پیش به حقانیت علوم الهی پی بردند. امام جواد(ع) در این مسیر شاگردانی تربیت کرد که در منابع اسلامی، از ۱۱۳ نفر از آنها نام برده شده است؛ از جمله شاذان بن خلیل نیشابوری، نوح بن شعیب بغدادی، داوود بن هاشم جعفری، ابویحیی جرجانی، ابوالقاسم ادریس قمی، اسحاق بن اسماعیل نیشابوری، ریان بن شبیب، علی بن مهزیار و... .

وی تصریح کرد: بحث آزاد علمی از زمان پیامبر(ص) در میان مسلمانان و سپس شیعیان رواج داشت و هر یک از ائمه(ع) به فراخور زمان خود مباحثات و مناظرات علمی داشتند، اما پاسخگویی امام جواد(ع) به قاضی معتزلی و سالخورده بغداد در سنین نوجوانی منحصربه‌فرد بوده است.

پریسا عابدی