مروری بر پوشش زنان در تاریخ صدر اسلام

به گزارش ایکنا از قم، ریحانه حقانی، معاون پژوهش جامعةالزهرا(س) قم، در گفت‌وگویی با موضوع «بررسی شبهات حجاب» که شامگاه 28 بهمن‌ماه، در رادیو پاسخ مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه‌های علمیه انجام شد، با اشاره به پوشش زنان در تاریخ صدر اسلام اظهار کرد: ما اگر بخواهیم مطلب را کامل و واضح توضیح دهیم باید یک برگشت بزنیم به اینکه در عصر رسالت چه وضعیت فرهنگی و پوششی در جامعه حاکم بوده و آنگاه ببینیم که آیا حجاب ما باید مثل حجاب آن عصر باشد یا خیر.

وی افزود: در عصر جاهلیت وقتی اسلام وارد سرزمین حجاز و عربستان شد در میان مردمان آن زمان بی‌پوششی و فرهنگ برهنگی رواج نداشت و در گزارش‌های تاریخی می‌بینیم که بانوان آن زمان در سطوح مختلفی که در جامعه حضور داشتند از غنی گرفته تا فقیر و اقشار مختلف جامعه حجاب برایشان موضوعیت داشته و فرهنگشان به‌گونه‌ای نبوده که مکشوف و برهنه باشند و پوششی نداشته باشند.

معاون پژوهش جامعةالزهرا(س) با بیان اینکه گزارش‌های تاریخی حاکی از این است که حجاب و پوشش در عصر جاهلیت نیز وجود داشت است، گفت: سنگ نوشته‌هایی که از سده‌های قبل از اسلام در عربستان پیدا شده ناظر بر این است که پوشش وجود داشته است؛ همچنین وقتی سراغ متون و ادبیات عرب جاهلی می‌رویم می‌بینیم که ادبیاتشان آکنده از این مطلب است که اگر کسی پوشش را رعایت نمی‌کرد قبح داشت و دیگران به او خرده می‌گرفتند.

حجاب؛ حکم امضایی از طرف اسلام

وی با بیان اینکه در اشعار عرب جاهلیت برای توصیف بانوان از انواع پوشش و نقاب نام برده شده که نشان می‌دهد بانوان نقاب داشته‌اند، بیان کرد: اشعار زیادی در این زمینه وجود دارد، همچنین سنگ نوشته‌ها و اسنادی که وجود دارد همگی حاکی از این است که در میان مردم آن زمان فرهنگ پوشش وجود داشته و این‌طور نبوده که اسلام پوشش و حجاب را ایجاد و تأسیس کند بلکه حجاب یک حکم امضایی از طرف اسلام بوده است.

حقانی با بیان اینکه حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ واژه در شکل‌های مختلف در رابطه با ادبیات پوشش زمان جاهلیت از متون استخراج کرده‌ام، گفت: برای روسری کوچک، روسری بزرگ، چادری که تمام اندام را بپوشاند، لباسی که دست را بپوشاند، لباسی که صورت را بپوشاند و صدها پوشیدنی دیگر همه اسم داشته و کلمات مختلفی که برای لباس‌ها استفاده می‌شده به‌گونه‌ای که حتی در پوشش صورت آن چیزی که نصف صورت را می‌پوشاند یک اسم داشته و چیزی که تمام صورت را می‌پوشاند یک اسم متفاوت داشته و ادبیات شاعری جاهلی آکنده از این انواع پوشش برای بانوان است.

وی با بیان اینکه آن زمان به‌گونه‌ای نبود که مردم با یک ناهنجاری اجتماعی درگیر باشند و بی‌پوششی رواج داشته باشد، یادآور شد: مجموعه گزارش‌هایی مانند برهنگی در طواف کردن، چند علت داشته است، اول اینکه این‌طور نبوده که این رفتارها رواج عمومی داشته باشد و عده‌ای که این رفتار را داشتند براساس برخی ادله یا ناشی از فقرشان بوده و امکان تهیه لباس را نداشتند و یا به نوعی شرط‌بندی بوده است؛ به‌طور مثال، در یک گزارش که از طواف عریان یاد کرده مشخصاً بحث بر سر یک شرط‌بندی بوده است.

گزارش عریانی و برهنگی با شواهد موجودر در عصر رسالت همخوانی ندارد

معاون پژوهش جامعةالزهرا(س) با بیان اینکه وقتی گزارش‌هایی که از عریانی و برهنگی وجود دارد، در کنار اسناد و شواهدی که از پوشش آن عصر وجود دارد قرار می‌گیرد با هم برابری نمی‌کند، اظهار کرد: مانند زمان امروز که عده‌ای اسماً مسلمان هستند ولی پوشش را رعایت نمی‌کنند و یا گناهان دیگری را انجام می‌دهند در آن دوره هم همینطور بوده و عده‌ای بودند که نسبت به این موضوع اهتمام نداشتند.

وی گفت: برخی از بادیه‌نشینان فرهنگ‌های خاصی مانند نپوشیدن جوراب و بیرون بودن بخشی از موی سر داشتند و پوشش کافی را نداشتند اما آنچه مسلم است این است که جو حاکم در عصر رسالت همراه با پوشش بوده است و کسی که پوشش نداشته قبیح بوده و جایگاه اجتماعی نداشته است.در عصر جاهلی بانوان پوشش کاملی داشتند و برخی از بانوان رعایت نمی‌کردند؛ وقتی پیامبر گرامی اسلام آمدند درواقع این سنت را امضا و تأیید کردند و نوع و حدود پوشش را مشخص کردند و نواقص حجاب را تکمیل کردند.

حقانی با بیان اینکه پیامبر گرامی اسلام در بحث حجاب چند مرحله را پیش بردند، افزود: آیات حجاب اوایل بعثت نبوده بلکه از سال پنجم بعثت به این طرف بوده که درواقع آیات تخصصی در حوزه حجاب نازل می‌شود و حجاب بانوان را تکمیل می‌کند؛ پیامبر چند مرحله را طی می‌کنند و بحث حریم‌مداری جنسیتی را مطرح می‌کنند، اقداماتی که پیامبر در حوزه عفاف و حجاب انجام می‌دهند یک سیر جالب دارد و بین زن و مرد حریم‌هایی را ایجاد می‌کنند، یکی از اقدامات ایشان برای حریم‌مداری جنسیتی بین زن و مرد تأکید بر پوشش بوده است.

توجه به حیا و غیرت در حریم‌مداری جنسیتی

معاون پژوهش جامعةالزهرا(س) با اشاره به اینکه در حریم‌مداری جنسیتی و توجه و تأکیدی که پیامبر(ص) بر عفاف و حجاب داشتند بحث حیا و غیرت در حضور اجتماعی زن و مرد موردتوجه قرار گرفته است، گفت: اولین نکته در حریم‌مداری جنسیتی که پیامبر به آن تأکید داشتند این بود که باید بین زن و مرد حریم وجود داشته باشد تا تمایل فطری انسان‌ها به سمت حیا و عفاف را تقویت کند و جامعه اسلامی به پویایی برسد، بنابراین اولین گام پیامبر(ص) توجه به حریم‌مداری جنسیتی بین زن مرد است و اینکه اگر مردان غیرت داشته باشند زنانشان هم باحیا، باحجاب و عفت خواهند بود و زنانی که پوشش کافی نداشتند را نشانه بی‌غیرتی مرد عنوان می‌کردند.

وی بیان کرد: تشویق‌هایی نیز انجام می‌دادند که زنی که با لباس و پوشش کامل از خانه خارج شود چه اجر و ثوابی می‌برد و اینکه اجر شهید را دارد و این‌گونه بانوان را به سمت رعایت حجاب تشویق و ترغیب می‌کردند. پیامبر(ص) بعد از بنیان‌گذاری مفهوم حجاب در جامعه مفاهیم وابسته به حجاب را مطرح می‌کنند و گونه‌های متعددی را برای حجاب مطرح می‌کنند، یکی اینکه بین حجاب داخل خانه و خارج از خانه تمایز ایجاد می‌کنند و دیگر اینکه آیات حجاب را بیان می‌کنند و آن آیات را ترویج و تفسیر می‌کنند.

حقانی با بیان اینکه ما دو آیه مهم در بحث عفاف حجاب در دو سوره احزاب و نور داریم، افزود: این دو آیه کلیدی نشان‌دهنده اهمیت حجاب است و وقتی این دو آیه نازل می‌شوند مفاهیم گسترده و شئون مختلفی را در عرصه حجاب مطرح می‌کنند.

شئون نزول‌ آیه حجاب در سوره احزاب

معاون پژوهش جامعةالزهرا(س) با اشاره به یکی از شئون نزول‌ آیه حجاب در سوره احزاب گفت: جریان به این صورت بود که خانمی با حجاب ناکافی در کوچه و محل تردد عموم مردم حضور یافت و جوانی بدون توجه به مسیر خود به او نگاه می‌کرد که ناگهان صورتش به مانعی که در راه بود برخورد می‌کند و زخمی می‌شود؛ وقتی آن جوان این جریان را خدمت پیامبر(ص) بیان کرد پیامبر ابتدا او را توبیخ و عتاب می‌کنند که چرا حیا ندارد و به آن زن نگاه کرد و سپس بحث پوشش زن‌ها را مطرح کردند.

حقانی افزود: پیامبر(ص) در بحث پوشش زن‌ها مطرح کردند که زن‌ها هم باید پوشش داشته باشند و کیفیت پوشش را مشخص کردند؛ همچنین نگاه نکردن و حیا را برای زنان هم مطرح می‌کنند تا زن و مرد نامحرم به همدیگر نگاه نکنند زیرا حجاب فقط پوشش ظاهری نیست بلکه نگاه، رفتار، گفتار و بسیاری از مفاهیم وابسته دیگر را شامل می‌شود و پیامبر بعد از اینکه اصل حجاب و پوشش را بیان کردند در مرحله دوم مفاهیم وابسته به آن را هم در ذیل آیات سوره احزاب و نور مطرح کردند.

وی ادامه داد: شأن نزول آیه دیگر مربوط به حجاب در رابطه با زنانی بود که رسم داشتند روسری‌های خود را به پشت سر می‌بستند که آیه می‌گوید روسری خود را بر جلوی بدن بیندازید تا گردن‌های شما باز نباشد، این دو جریان و آیاتی که بعد از آن نازل شد اهتمام مسلمانان و بانوان را برای مسأله حجاب بیشتر کرد و گزارش‌های تاریخی بعد از این دو سوره را که ملاحظه می‌کنیم می‌بینیم که زنان از همدیگر سبقت می‌گرفتند که بهترین پوشش را رعایت کنند؛ در حالی که قبل از آن هم پوشش داشتند؛ ولی اینکه برای بهتر بودن حجاب از همدیگر سبقت می‌گرفتند از نکات جالب این دوره تاریخی است.

ناهنجاری بی‌حجابی در عصر رسالت نبود

حقانی با تأکید بر اینکه در عصر رسالت و قبل از آن ناهنجاری به نام بی‌حجابی مطرح نبوده و پوشش یک امر پذیرفته‌شده بوده است، گفت: نه تنها در عصر رسالت بلکه حتی در سده‌های قبل هم پوشش یک امر جدی بوده؛ زیرا فطرت انسان تمایل و گرایش به عفت، حیا و پوشش دارد و یک امر درونی است که هرچه عفت و حیا بیشتر باشد پوشش هم بیشتر رعایت می‌شود. روایاتی نقل شده که زنان بعد از این آیات تمام بدن خود را می‌پوشاندند و روسری به سر می‌انداختند و وقتی حرکت می‌کردند تبرج و خودنمایی نداشتند.

وی با اشاره به اینکه سومین اقدام پیامبر(ص)، تعیین حدود و ثغور تعامل جنسیتی با نامحرم بود، بیان کرد: اینکه در گفتار چگونه با نامحرم صحبت کنند و در ارتباطات اجتماعی چگونه رفتار کنند و پوشش مرد و زن چگونه باشد، مواردی است که در آیات و روایات به وفور ذکر شده و در فروعات فقهی بیان شده است.

معاون پژوهش جامعةالزهرا(س) با بیا اینکه آخرین اقدام پیامبر(ص) در زمینه عفاف و حجاب، بحث حضور زنان در عرصه‌های اجتماعی بود، تصریح کرد: اسلام معتقد است که زنان باید در اجتماع حضور داشته باشند؛ ولی این حضور باید با رعایت حدود و الزامات باشد تا تمام ابعاد عفاف و حجاب را در برگیرد.

وی تصریح کرد: نمونه‌هایی از زنان اهل بیت(ع) مانند حضرت فاطمه زهرا(س) و حضرت زینب کبری(س) حضور اجتماعی و گفت‌وگو داشتند و جلساتی را برگزار می‌کردند و پیامبر(ص) نیز آنها را ترغیب می‌کردند که چنین برنامه‌هایی را دنبال کنند و در صحنه‌ها حضور داشته باشند.

معاون پژوهش جامعةالزهرا(س) افزود: پیامبر گرامی اسلام در یک سیر تطوری هم بنیان و اصل حجاب را تأیید و تکمیل کردند، هم مفاهیم وابسته به آن را بیان کردند، هم حریم جنسیتی را بیان کردند و هم برای حضور بانوان در عرصه‌های اجتماعی حدود و ثغور مشخص کردند که توجه دقیق حضرت به این مسئله را نشان می‌دهد. این اقدامات پیامبر(ص) در زمان حاضر هم قابل اجرا و تأسی است و ما می‌توانیم از این اقدامات بهره‌مند شویم و آن را با رعایت حدود و ثغورش اجرا کنیم.

پاسخ به شبهه اختصاصی بودن حجاب برای زنان پیامبر(ص)

حقانی در پاسخ به این شبهه که دستور حجاب و پوشش مربوط به زنان پیامبر است و سایر بانوان از این حکم مستثنی هستند، گفت: تخصیص این آیه به زنان پیامبر(ص) درست نیست و مفسران چنین برداشتی را از این آیه ندارند زیرا این دستور که فرمودند روسری‌های خود را جلوی بدن بیندازید مربوط به همه زنان است و فقط بعضی‌ها قائل شدند که این دستور اختصاص به زنان پیامبر(ص) دارد که گزارشات تاریخی و روایاتی که وجود دارد این را نقض می‌کند.

وی اظهار کرد: این آیه مربوط به تمام بانوان است و اختصاص به زنان پیامبر(ص) ندارد و این موضوع از قاعده جری و تطبیق که از قواعد تفسیری قرآن کریم است کاملاً قابل اثبات است؛ البته یک نکته وجود دارد که زنانی که آزاد نبودند و کنیز بودند پوشش کاملی نداشتند و همان کنیزان هم مشروط به این که آرایش نداشته باشند، خودنمایی نکنند و خود را در معرض توجه مردان قرار ندهند اجازه داشتند که بدون حجاب در اجتماع حضور داشته باشند و این طور نبوده که آنها آزاد باشند که هرطور که می‌خواهند پوشش داشته باشند.

آیا پیروان سایر ادیان در دوران پیامبر(ص) ملزم به رعایت حجاب بودند؟

معاون پژوهش جامعةالزهرا(س) در پاسخ به این پرسش که در دوران نبی مکرم اسلام که پیروان سایر ادیان هم در مدینه بودند آیا آن‌ها هم ملزم به رعایت حجاب بودند یا خیر، گفت: ما گزارش‌هایی داریم که زنان دیگر ادیان هم بسته به قانونی که در دین خود داشتند ملزم به رعایت حجاب بودند؛ در ادیان ابراهیمی تمام گزارش‌ها ناظر به الزام پوشش است و آن‌ها هم در دین خود ملزم به رعایت حجاب بودند و این‌طور نبوده که اسلام بخواهد به آنها امر کند که پوشش داشته باشند زیرا قانون و احکامشان آنها را ملزم به رعایت حجاب کرده بود.

وی افزود: زنان پیرو ادیان غیرابراهیمی هم مطابق با قانونی که حکومت اسلامی آن دوره وجود داشته عمل می‌کردند زیرا تبعیت‌پذیری از قانون در همه جوامع وجود داشته؛ ولی در مورد پیروان ادیان ابراهیمی الزام به حجاب وجود داشته و حتی سخت‌تر، دقیق‌تر و کامل‌تر از اسلام بوده؛ اینکه الان رعایت نمی‌کنند به این معنا نیست که دینشان الزام نداشته؛ بلکه دینشان کامل و با جزئیات به حجاب امر کرده است.

گزارش‌های مبسوط از الزام به حجاب در دوران خلفا وجود ندارد

معاون پژوهش جامعةالزهرا(س) با اشاره به اینکه در زمان خلفا گزارش‌های مبسوطی از الزام به حجاب نداریم؛ ولی آیات حجاب وجود داشته و اقداماتی هم برای تبیین این آیات انجام شده است، بیان کرد: زمان خلفا با زمان معصومین قرین بوده و در این دوران ائمه نکته‌هایی را برای تبیین دین داشته‌اند و مواردی توسط امیرالمؤمنین(ع) و امام حسن(ع) و امام حسین(ع) گوشزد می‌شده و خود خلفا هم این توجه را داشته‌اند؛ ولی گزارشات خاص که اقدام خاصی را انجام داده باشند وجود ندارد زیرا این موضوع به عنوان ناهنجاری مطرح نبوده است.

وی گفت: پوشش و مستور بودن بانوان به قدری پذیرفته شده بوده که نیاز به اقدام خاصی از جانب حکومت نبوده ولی در کنار آن‌ها اهل بیت(ع) توجه داشتند و این آیات را تبیین می‌کردند؛ گزارش‌هایی از امیرالمؤمنین(ع) داریم که به غیرت مردان تأکید داشتند و مردم را توجه می‌دادند که مردان و زنان در خیابان و بازارها که حرکت می‌کنند حدود را رعایت نموده و توجه داشته باشند.

حقانی بیان کرد: در قرون اولیه اسلامی به قدری موضوع حجاب پذیرفته شده بوده که در زمان مروان وقتی سپاه حکومتی عده‌ای از بانوان شیعه را از یمن به اسارت می‌گیرد تا در بازار به عنوان کنیز بفروشد؛ ساق پای این بانوان را کنار می‌زدند تا بیشتر خریدار داشته باشند که به خاطر این کار آن روز در تاریخ به عنوان «یوم العوره» یاد شده است که به معنی روز عیب و روز ننگ است که این اتفاق افتاده است؛ یعنی به قدری پوشش و حیا مرسوم بوده که وقتی ساق پای تعدادی از بانوان را مکشوف می‌کنند تا جلب توجه مشتری شود به‌عنوان یک روز ننگ در تاریخ ثبت می‌شود.

وی افزود: بحث پوشش و حجاب در آن عصر یک مسئله عادی بوده و همه از این مسئله پیروی می‌کردند و کسی مکشوف نبوده به جز گزارشاتی که در مورد برخی از فقرا نقل شده است که پیامبر مردم را ترغیب می‌کردند تا برای فقرا لباس تهیه کنند و آنها را بپوشانند.

رعایت کردن پوشش توسط بانوان حرکت بر مدار عقل و فطرت انسانی است

معاون پژوهش جامعةالزهرا(س) با تأکید بر اینکه رعایت کردن پوشش توسط بانوان حرکت کردن بر مدار عقل و فطرت انسانی است، گفت: این جمله پیوست‌های متعددی از آیات و روایات و نقل‌های تاریخی دارد و خدایی که انسان را خلق کرده است حدودی را برای او ترسیم کرده؛ انسانی که سالم و پاک باشد و براساس فطرتش حرکت کند، میل و خیزش فطری‌اش به سمت پوشش و عفاف و حیا است. اینکه برخی آزادی را به گونه دیگری معنی می‌کنند و فکر می‌کنند آزادی به‌معنای رها بودن از قیود و برهنگی است این معنا از آزادی مخالف عقل سلیم است.

وی در پایان با بیان اینکه کسی که پوشش دارد بر اساس عقل، فطرت رفتار می‌کند و ادله متعددی داریم که امر اسلام نیز بر این بوده که حجاب و پوشش بانوان در جامعه باید رعایت شود، اظهار کرد: در جامعه اسلامی ما حکومت اسلامی است و قانون ما نیز برگرفته از آموزه‌های دینی است، بنابراین رعایت کردن این قانون پایبندی انسان سالم و متشرع به مبانی دینی و اسلامی را نشان می‌دهد.