دگردوستی و ترک هوا و هوس؛ لازمه تحقق عدالت اجتماعی

به گزارش ایکنا، معصومه قنبرپور؛ استادیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم خوی، در نشست علمی «بررسی جایگاه عدالت در سیره امام علی(ع) و امام حسن(ع)» که 3 مرداد و از سوی انجمن علمی مطالعات نهج‌البلاغه ایران برگزار شد با بیان اینکه عدالت در قرآن کریم از مباحث بنیادی‌ و مهم است و در جوامع انسانی هم این مسئله اهمیت بالایی دارد، گفت: در قرآن کریم در آیات متعدد به عدل اشاره کرده است از جمله می‌فرماید: إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَىٰ وَيَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِ ۚ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ یا در روایت داریم که به واسطه عدل آسمان و زمین خلق شده و پابرجاست. لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ .

وی افزود: آنچه باعث شهادت امام علی(ع) و امام مجتبی(ع) شده است باز همین بحث عدالت است. علی(ع) به تعبیر جرج جرداق صدای عدالت انسانی بوده‌اند. در نهج‌البلاغه معانی متعددی برای عدالت بیان شده است ولی معروف‌ترین معنا همان قرار دادن هر چیزی در سر جای خود است. در ذیل آیه «إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَىٰ وَيَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِ ۚ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ» هم بیان شده است که عدل همان انصاف است. معنای دیگر عدالت در نهج‌البلاغه، اعتدال و میانه‌روی است. امام فرمودند: أحب الأمور إليك أوسطها في الحق. بنابراین برای رعایت عدل شناخت جایگاه امور خیلی مهم است. 

استاد دانشگاه علوم قرآن خوی با اشاره به رابطه عدل و حق، تصریح کرد: این دو در نهج‌البلاغه و قرآن کریم ارتباط زیادی با همدیگر دارند؛ وَأَقِيمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ یا در نهج‌البلاغه داریم: خدا بیامرزد کسی را که حقی ببیند و یاری کند و یا ستمی ببیند و آن را بازگرداند و خداوند یاریگر صاحب حق است. از فرمایشات امام علی(ع) در نهج‌البلاغه به دست می‌آید که هر کسی که دنبال اجرای عدالت است در حقیقت دنبال اجرای حق است. ایشان در فرمایش دیگری دارند ای مردم فرمان مرا پذیرا باشید زیرا هیچ دادی از ستمدیدگان برنمی‌ستانم تا هر چیزی را به آبشخور حد آن بکشانم یعنی عدالت راهی است که حق به سرچشمه اصلی خود کشانده شود. 

قنبرپور با اشاره به عدل در سیره امام حسین(ع) اظهار کرد: ایشان در ماجرای فرستادن مسلم در تعبیری فرمودند پیشوایی که به عدالت و انصاف رفتار کند مانند کسی نیست که به غیر حق حکمرانی کند و کسی تا خودش هدایت نشده و راه نیافته است نمی‌تواند دیگران را هم هدایت کند. در مسیر کربلا به فرزدق فرمودند من این مسیر را خواهد رفت و اگر پیروز شدم شکر خدا را به جا می‌آورم ولی اگر پیروز نشوم از حق تجاوز نکرده‌ام و کسی که نیتش حق است و تقوا دارد امید به تقدیر الهی دارد و به آن راضی است. 

هشدار پیامبر(ص) به سازش با حاکم ظالم

استادیار دانشگاه علوم قرآن کریم خوی با بیان اینکه امام حسین(ع) در نامه به کوفه نوشتند که هر کسی حاکم ستمگری را ببیند که حرام خدا را حلال و عهد الهی را نقض کرده و با روش پیامبر مخالفت می‌کند اگر با سخن و عمل در برابر او نایستید وارد جهنم خواهد شد یعنی اینجا عدالت از آن جهت مدنظر است که عدالت راهی برای اجرای دین الهی است و اگر کسی این اجرا را در حاکم نبیند باید در برابر او با قول و یا عمل شورش کند و برآشوبد. 

وی با بیان اینکه وقتی بحث از عدالت می‌شود یا بشری و یا الهی است، افزود: عدالت بشری هم شامل برخورد با همسر و خانواده و رفتار فرد با خودش هست و در بعد اجتماعی عدالت اجتماعی است که شامل عدالت اداری و سیاسی و اقتصادی و قضایی و سازمانی و آموزشی و توزیعی و ... می‌شود. در فرمایشات مولا علی(ع) هم عمدتا عدالت حاکمان مورد توجه است و اینکه حق هر چیزی ادا شود و یکی از فواید آن کاهش طبقات اجتماعی و محرومیت و کاهش تجاوز به حقوق دیگران است. عدالت طبق فرمایش امام علی(ع) هم باید از سوی مردم و هم حاکم رعایت شود؛ در زمان امام علی(ع) چون جامعه بسیط‌تر بود نقش مردم تعیین‌کننده‌تر بود لذا ایشان بر نقش مردم در بحث عدالت بسیار تأکید دارند ولی در جوامع امروزی چون نهادهای مختلف وجود دارند نقش این نهادها شاید از مردم بیشتر شده باشد لذا باید خصوصیات زمان و مکان را در عدالت لحاظ کنیم. 

واکنش علی(ع) به هدیه‌ برای افراد ذی‌نفوذ

قنبرپور اضافه کرد: اولین مورد از زمینه‌های تحقق عدالت اجتماعی ترک هوا و هوس و خواسته‌های دنیوی است؛ به قول علامه جعفری، عدالت آن است که انسان موجودیت خود را بشناسد و کسانی که موجودیت خود را نمی‌شناسند تمایل به هوا و هوس و خواسته‌های مادی دارند؛ امام علی(ع) در یکی از خطب فرمودند: بهترین فرد کسی است که عدل را بر خود الزام کند و اولین راه برای احقاق عدل، دوری از هوا و هوس و خواسته‌های نفسانی نامشروع است. برخی به علی(ع) پیشنهاد دادند که معاویه به برخی افراد هدیه و هبه و سکه و ... می‌دهد تا آنان را به خود متمایل کند و شما هم این کار را بکنید و ایشان فرمودند به خدا قسم چنین کاری نخواهم کرد و اگر این اموال برای من بود به مساوات در بین مردم تقسیم می‌کردم چه رسد به اینکه اموال بیت‌المال و عمومی باشد.

استاد دانشگاه علوم قرآنی خوی تأکید کرد: دقیقا این مسئله برای امام حسین(ع) هم رخ داد؛ یعنی وقتی وارد مکه شدند حاکم مدینه به ایشان گفتند که توصیه می‌کنم از تفرقه‌افکنی بپرهیزی و بیعت کنی، اگر بخواهی به تو امان می‌دهم و تحت حمایت من هستی ولی امام(ع) در پاسخ او فرمودند: کسی که مردم را به اطاعت خدا دعوت می‌کند اهل تفرقه نیست و بهترین امان، امان خداست یعنی نیازی به امان تو ندارم و کسی که در دنیا از خدا نترسد در روز رستاخیز از او در امان نخواهد بود و اگر می‌خواهی در حق من نیکی کن برای آخرت خودت تلاش کن و من به این نیکی نیازی ندارم. 

استاد دانشگاه علوم قرآنی خوی ادامه داد: وقتی در کربلا گوش شنوایی برای شنیدن حق نیافتند فرمودند این اثر مال حرام است؛ همچنین دیگردوستی از مسائلی است که سبب تحقق عدالت اجتماعی می‌شود، یعنی همان بیان علی(ع) که به این مضمون فرمودند که آن چه برای خود می‌پسندید برای دیگران هم بپسندید و آنچه را برای خود نمی‌پسندید برای دیگران هم نپسندید. امام علی(ع) در ملامت طلحه و زبیر فرمودند این دو نفر حق و عدالت را طلب می‌کنند در حالی که خودشان آن را ترک کردند در حالی که اولین گام آن است که انسان خودش به یک حکمی پایبند باشد.

لازمه اجرای عدالت، پایبندی خود فرد به عدالت است

قنبرپور با بیان اینکه در سیره امام حسین(ع) هم این قاعده وجود دارد یعنی لازمه اجرای عدالت آن است که انسان در درجه اول به چیزی عمل کند که انتظار دارد دیگران آن را انجام دهند، تصریح کرد: بنی‌امیه برخلاف امام ائمه(ع) همیشه خود را بر بنی‌هاشم و خاندان نبوت برتر می‌دانستند لذا معاویه با ترفندهای فراوان تلاش کرد تا نام پیامبر(ص) و امام علی(ع) از منابر حذف شود و یا سب به علی(ع) می‌دادند؛ معاویه اولین کسی بود که مخالفان خود را مسموم کرد و به قتل رساند ولی در سیره امام حسین(ع) این مسئله محور بود که هر چیزی را برای خود می‌پسندید برای دیگران هم بپسندید.

وی افزود: عامل دیگری که جزء زمینه‌های عدالت اجتماعی محسوب می‌شود، تلاش و جدیت هر دو امام بزرگوار برای تحقق عدالت اجتماعی در جامعه است؛ علی(ع) در بیانی فرمودند باید تا جایی که می‌توانی در احقاق حق رعیت تلاش کنی، به خدا اگر ببینم با بیت‌المال مهریه زن و بهای کنیزی داده شده است آن را برخواهم گرداند زیرا در عدالت گشایش است و کسی که عدالت ندارد بیشتر ستم می‌کند.

قنبرپور تصریح کرد: یکی از مسائلی که در سیره علی(ع) وجود دارد این است که ممکن است حاکم عادل باشد ولی مردم پایبند عدالت نباشند؛ ایشان فرمودند که لازمه احقاق حق و عدالت این است که هم حاکم باید برای عدالت تلاش کند و هم مردم باید گوش شنوا برای شنیدن فرامین حاکم داشته باشند و به او کمک کنند.