ایفای حقوق؛ یکی از معانی عدالت و مقتضای عدل + فیلم

عدل و عدالت از بنیادی‌ترین و برجسته‌ترین مفاهیم در منظومه معرفتی دین اسلام است که جایگاهی محوری در تمام ابعاد اعتقادی، فقهی و اخلاقی دارد. عدالت نه تنها به عنوان یک فضیلت اخلاقی والا مورد تأکید است بلکه روح حاکم بر همه تعالیم دینی و اجتماعی شمرده می‌شود. 

نگاه حضرت علی‌(ع) به عنوان مظهر عدل و پیشوای عدالت‌محور، تجلی عینی این مفهوم است. آن حضرت نه تنها در گفتار بلکه در کردار و سیره عملی خود، عدالت را محور حکومت و قوام جامعه می‌دانستند. عدالت در اندیشه علوی صرفاً یک آرمان اخلاقی نیست بلکه ضرورتی است که بقای جامعه انسانی به آن وابسته است از این رو فهم صحیح جایگاه عدالت در منظومه معرفتی اسلام و نقش آن در نظام اعتقادی و اجتماعی، گامی مهم در مسیر اقامه قسط و عدل در جامعه انسانی به شمار می‌رود.

خبرگزاری ایکنا به مناسبت ماه رمضان درس‌گفتاری با عنوان «عدالت‌ نامه» تولید کرده است و سیدحمید خویی، پژوهشگر نهج‌البلاغه در این درس‌گفتار به تبیین جایگاه عدالت در معارف دین و نگاه امیرالمؤمنین(ع) می‌پردازد.

در ادامه فیلم و متن قسمت نهم این درس‌گفتار با عنوان «ایفای حقوق یکی از معانی عدالت و مقتضای عدل» پیش روی شماست.

در مفهوم شناسی عدالت در این نوبت به چهارمین معنی عدل یعنی ادای حق صاحب حق یا حق را به حق‌دار رساندن سخن خواهیم گفت. یکی از معانی عدالت و مقتضای عدل، ایفای حقوق است. حق هر صاحب حقی باید پرداخت شود. آنچه که بر گردن ما در این ادای حق است به مقتضای عدالت باید به صاحبانش ادا کنیم.

جامعه در حیات اجتماعی، مجموعه‌ای از حقوق است. هرکسی حقوقی بر گردن دیگران دارد و دیگران حقوقی بر گردن او دارند و لازمه عدالت ادای این حق به طور شایسته و بایسته است و طبیعتاً زیر پا نهادن هر حقی مصداقی از مصادیق ظلم خواهد شد. حق بندگی خدا، حق ولایت پیغمبر(ص)، اهل‌بیت(ع) و معصومین(ع) و حق دین خدا بر ما؛ از مهمترین حقوقی است که برگردن ماست و مقتضای عدالت ادای این حقوق است.

حق دین خدا بر ما این است که این دین را نصرت کنیم و در جهت عزت بخشیدن به دین گام برداریم و از امکانات خودمان برای اعتلای کلمه توحید بهره‌گیری کنیم. اینها همه مفاهیم عدالت‌ورزی در جامعه است. حق والدین از حقوق مهمی است که بر دوش تک‌تک ماست؛ مقتضای عدل، ادای این حق است و خدای نکرده چشم پوشیدن از این حق یکی از بارزترین مصادیق ظلم خواهد بود. 

امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید هر حقی دو طرف دارد من همانطور که حقوقی بر گردنم هست حقی بر گردن دیگران دارم؛ اگر حقی قرار است یک طرفه باشد حق خدا بر بندگانش است اما حتی خداوند از سر فضل، لطف و کرم این حق را هم دو طرفه قرار داد. خداوند برای مؤمن حقی بر گردن خویش قرار داده است و فرموده است «و کان حق علینا نصرالمومنین» یعنی حق مؤمن بر ما این است که او را یاری کنیم.

حق والی بر رعیت، حق رعیت بر والی؛ جامعه وقتی از سلامت برخوردار خواهد بود و وقتی دین در حیات اجتماعی ارزشمند خواهد شد که در آن رعیت حق والی و والی حق رعیت یا حقوق رعیت را ادا کنند. والدین حق فرزندان و فرزندان حق والدین را ادا کنند. تعابیری که قرآن کریم در این راستا برای بیان اهمیت حقی که والدین بر گردن فرزندان دارند به کار می‌برد بسیار جای تأمل دارد در جایی از قرآن کریم می‌خوانیم «أَنِ اشْكُرْ لِي وَلِوَالِدَيْكَ» یعنی شکر من خدا و پدر و مادر را به جا بیاور. 

خدا چقدر بر گردن ما حق دارد و چقدر به ما نعمت داده است؟ نعمت‌هایی که از شمارش بیرونند «وَإِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ لَا تُحْصُوهَا» اما خداوند از سر تفضل و برای بیان اهمیت حق پدر و مادر این دو را به هم گره زده است؛ یعنی شکر خدا و پدر و مادر؛ حق پدر مادر با حق خدا قابل مقایسه نیست اما خداوند در بیان اهمیت این دو را با هم آورده است.

خدا در آیه دیگر «وَقَضَى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ» و پروردگارت فرمان داده است که جز او را نپرستید. شالوده و بن مایه دین توحید است اما خدا یک چیزی را به توحید گره زده است و آن «وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا» و خدایت فرمان داده است که جز او را نپرستید و به والدین نیکی کنید «إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا» اگر یکی از آنها یا هر دوی آنها به دوران سالخوردگی و پیری رسیدن مباد آن‌ها را از خودت برانی؛ مبادا بر آنها صدا بلند کنی یا حتی «أُف» بگویی که در ادبیات عرب به معنای کمترین شکل اعتراض است «وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا كَرِيمًا» اینها همه‌اش مصداق عدل است که در کمال ادب، احترام، فروتنی و تواضع با آنها سخن بگو.

«وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَقُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيرًا» بالاترین مثال برای فروتنی و تواضع در ادبیات عرب زیر پا گستراندن بال رحمت است؛ این تعبیر یک بار در فرمان خدا به پیغمبر(ص) آمده «وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِلْمُؤْمِنِينَ» بال فروتنی در زیر پای مؤمنان بگستران و بار دیگر در رابطه با پدر و مادر آمده که نشان از اوج تواضع و فروتنی به عنوان لازمه عدل در برابر پدر و مادر است.

«وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ»‌ و برای پدر مادرتان دعا کنید؛ این کمترین شکر نعمت زحمت پدر و مادر است به قول شاعر «تو آنی کز آن یک مگس رنجه‌ای/ که امروز سالار و سرپنجه‌ای» که امروز به لطف، زحمت و رحمت پدر و مادر سالار سرپنجه شده‌ای «وَقُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيرًا».