روش‌های سنجش صحت احادیث طبی از قرآن تا عقل

به گزارش خبرنگار ایکنا، چهارمین جلسه از دوره آموزشی «دومین مدرسه رمضانی شفاء: گذری بر یافته‌های علمی الهیات سلامت» به همت اندیشکده حکمت طبیعی و الهیات سلامت دانشگاه امام صادق(ع) و مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی و طب ایرانی و مکمل دانشگاه علوم پزشکی ایران، با حمایت دفتر طب ایرانی و مکمل وزارت بهداشت، با همکاری فرهنگستان علوم پزشکی ایران، با حضور یحیی میرحسینی، عضو هیئت علمی گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه میبد و سید مجید حسینی، دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه میبد با عنوان «ملاک‌های صحت‌سنجی روایات طبی» در بستر اسکای‌روم برگزار شد.

در آغاز این جلسه میرحسینی به سه رویکرد در مواجهه با روایات طبی اشاره کرد و گفت: برخی تمام این میراث روائی را پذیرفته و عمل به آن را واجب می‌دانند. جامعان روایات طبی و اخباریون چنین رویکردی دارند و کتبی را با این دیدگاه به رشته تحریر درآورده‌اند. برخی از آنها حتی احتمال جعل در روایات طبی را  دانسته و بررسی سندی آنها را بیهوده می‌دانند.

وی ادامه داد: در مقابل این نگاه رویکرد تفریطی مطرح است که هیچ اعتباری برای روایات طبی قائل نیست و در بیشینه‌ترین حالت، آن روایات را مختص به زمان صدور آنها و حتی محدود به علم تجربی در آن عصر می‌شناسد. البته هر دو رویکرد به مسئله انتظار بشر از دین مربوط می‌شود که خود دیدگاه‌های حداقلی و حداکثری دارد. در رویکرد حداکثری، این ادعا مطرح می‌شود که کمال دین اسلام، منوط به پرداختن آن به حوزه سلامت، اعم از پیشگری و درمان است؛ اما رویکرد حداقلی این نگاه را ندارد.

میرحسینی سپس به موضوع علم رسول خدا(ص) و اهل بیت(ع) در مسائل دنیوی اشاره و روایتی را از کتب اهل سنت مثال زد که حضرت رسول(ص) با دستوری اشتباه در خصوص تلقیح درختان نخل، سبب کاهش ثمره آن شدند که این روایت در صدد نفی علم آن حضرت به مسائل دنیوی، از جمله طب، مرطوب است. اما شیعه به صحت این روایت باور ندارد. در هر حال، روایات اعم از طبی و غیر طبی ممکن است در مسیر نقل نیز دست‌خوش تغییرات و تحریفاتی شده باشد که نباید از این آسیب غافل ماند.

این عضو هیئت علمی دانشگاه میبد به رویکرد سوم در مواجهه با روایات طبی پرداخت و گفت: در این رویکرد استفاده از یک دستگاه انتقادی برای قبول یا رد احادیث طبی مطرح است.

نقد متن شیوه‌ای برای بررسی احادیث طبی

وی به روش نقد متن اشاره و آن را شیوه‌ای برای بررسی خلوص متن و آزمودن فهم آن دانست که می‌تواند به مثابه دستگاه انتقادی در تشخیص صحت روایات طبی و فهم صحیح آنها به کار رود و افزود: با این روش می‌توان یک کتاب (مثل طب الرضا(ع) یا دیگر کتب طب روائی) را به طور کامل بررسی کرد یا روایات را به‌تنهایی را در سنجه نقد قرار داد. البته پیشتر نیز روش‌هایی مانند «علل الحدیث» با روشی نزدیک به نقد متنی برای بررسی احادیث طبی به کار می‌رفته و کتاب‌هایی را در این زمینه به دست داده است. در هر حال، از پیش‌فرض‌های نقد بیرونی متن، توجه به میزان جعل روایات است که اگر ناچیز شمرده شود، نمی‌توان انتظار کارآمدی از این روش داشت.

دلیل جعل احادیث طبی

میرحسینی سپس به باور برخی عالمان به فقدان انگیزه در جعل روایات طبی اشاره کرده و سودجویی جاعلان را نقدی بر این دیدگاه ساده‌انگارانه دانست و افزود: ورود طب ایرانی و یونانی در سده دوم و سوم به جهان اسلام یکی از عواملی بود که جعل احادیث طبی با انگیزه خیرخواهانه و مقابله‌جویانه با آن طب وارداتی را سبب شد. از این رو، در مواجهه با این روایات جعل، نخست باید رویکردهای نادرست، مانند تسامح در ادله سنن، را کنار گذاشت و به احادیث طبی سرایت نداد. به علاوه، نباید روایات کتب اربعه را به کلی صحیح دانست و اهمیت آن کتاب‌ها را برابر با اعتبار تمامی آن روایات در نظر گرفت. همچنین، توجه به انگیزه‌های جعل و نمونه‌های تاریخی آن می‌تواند رویکرد افراطی به آن روایات طبی را مورد تردید قرار دهد و منجر به اتخاذ رویکرد صحیح شود.

عرضه حدیث به قرآن اولین سنجه معیار

در ادامه این نشست، سید مجید حسینی، دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه میبد به ضرورت نقد روایات طبی پرداخت و اعتبارسنجی آنها را مورد توجه قرار داد و گفت: عرضه حدیث بر قرآن از اولین معیارهای سنجش روایات هست که مورد تأکید ائمه معصومین(ع) نیز بوده است. در این روش باید عدم مخالفت با قرآن را احراز کرد تا مردود نشود. با این معیار، برخی روایات طبی بی‌اساس خواهد بود؛ مانند گزارشی که می‌گوید فردی با نوشیدن خون مبارک پیامبر(ص) پس از حجامت ایشان از عذاب در امان می‌شود؛ در حالی که خوردن خون در قرآن بسیار نهی‌شده است. لذا صحت این حدیث مورد تردید است.

حسینی، مقایسه یک حدیث با احادیث مشابه و هم‌مضمون را دیگر روش صحت‌سنجی احادیث دانست و گفت: برای مثال، روایات خلقت حوا از دنده‌های حضرت آدم(ع) یکی از همین نمونه‌هاست که نه‌تنها با دانش پزشکی، بلکه با احادیث دیگر نیز ناسازگار است. افزون بر این، در برخی روایاتی که مثلا سیاه‌دانه را دوای بیماری‌های مشخصی می‌داند، می‌توان حضور راویان جاعل را مشاهده کرد که احتمال جعل را می‌افزاید.

سنجش صحت احادیث با بررسی وجود رکاکت لفظی

عدم وجود رکاکت لفظی و سخافت کلام از دیگر معیارهایی بود که این دانشجوی دکتری دانشگاه میبد به آن اشاره کرد و گفت: احادیثی که فاقد حکمت و محتوای آموزنده باشد یا توصیه به اعمالی مشمئزکننده دارد،  نمونه این دسته است؛ مانند روایاتی که سفارش به نوشیدن ادرار انسان برای درمان دارد. همچنین، روایاتی که با قضایای قطعی علوم طبیعی منافات دارد، نمی‌تواند مقبول باشد.

وی اظهار کرد: برخی عالمان نیز به معیار بودن این سخن اشاره کرده‌اند؛ مانند حدیثی که متفاوت بودن منشأ شیر مادر برای دختر و پسر شیرخوار را تأکید می‌کند ولی با علم پزشکی هرگز سازگار نیست که روایات شفائیه (.... شفاء من/لکل داء) هم در همین دسته می‌گنجد.

در پایان این جلسه حسینی به معیار موافقت روایات با عقل اشاره و اهمیت آن را به عنوان وسیله‌ای برای صحت‌سنجی احادیث مورد تأکید قرار داد و گفت: از جمله روایتی که خوردن بادمجان با نیت درست را درمان هر بیماری بیان می‌‌کند با عقل سازگار نیست و این سخنِ نامعقول نمی‌تواند حدیثی صحیح تلقی شود. یا روایتی که عادت ماهیانه را تنبیه زنان بنی‌اسرائیل می‌شمارد، از سوی برخی عالمان حدیث به مخالفت با عقل متهم و جعلی خوانده شده است. به همین ترتیب، اگر روایتی با تاریخ نیز نسازد، نمی‌تواند مقبول واقع شود. مانند حدیثی منسوب به رسول خدا(ص) که پرهیز از سرما را به علت مرگ ابوالدرداء می‌داند؛ حال آنکه آن فرد سال‌ها پس از پیامبر اکرم(ص) درگذشته و در عصر حیات ایشان از دنیا نرفته است.