مواجهه امام جواد(ع) با اندیشه‌های جدید وارداتی

به گزارش ایکنا، نعمت‌الله صفری فروشانی، استاد جامعه المصطفی و پژوهشگر تاریخ اسلام، شامگاه 12 خردادماه در ادامه سلسله نشست‌های امام جواد(ع)شناسی که از سوی مؤسسه پرسمان برگزار شد با بیان اینکه وقتی مسلمین فتوحات را شروع کردند ایران و بخش‌های از روم و شمال آفریقا و بخش‌های دیگری از مناطق را فتح کردند، گفت: پیرو این فتوحات، قرآن و فرهنگ اسلامی را وارد این سرزمین‌ها کردند و مردمان کشورهای فتح‌شده از اسلام و قرآن در اعجاب بودند و زبان عربی یاد می‌گرفتند تا بتوانند از سرچشمه‌های ناب دین اسلام بهره‌مند شوند.

 

وی افزود: برخی هم منشأ و مؤسس یکسری از علوم شدند لذا موالی(غیر عرب‌هایی که به حوزه عربی وارد شده بودند) جزء مؤسسان  و یا توسعه‌دهندگان یکسری از علوم جدید بودند. پس از مدتی بنی‌امیه و بنی‌عباس در اداره کشور احساس نیاز به دانشمندان بلاد فتح‌شده پیدا کردند مثلا در حسابداری و حسابرسی که از وجود ایرانیان و رومیان استفاده کردند و دفاتر آنان به زبان رومی و فارسی بود. در دوره عبدالملک، دیوان‌ها به عربی ترجمه شد و کم کم احساس بی‌نیازی به رومیان و ایرانیان کردند و خود اعراب وارد در این سمت‌ها شدند. 

 

صفری فروشانی با بیان اینکه پدیده ترجمه کتب ملل دیگر هم از جمله اقداماتی بود که صورت گرفت، تصریح کرد: گفته می‌شود که شروع ترجمه از دوره معاویه صورت گرفت ولی چندان مانوری داده نشده است؛ احتمالا معاویه برای خودش ترجمه می‌کرده است؛ مهمترین شخصیت اموی که به ترجمه روآورد خالد بن یزید بن معاویه، متوفای سال 80 قمری بود. خالد که نتوانست وارد عرصه قدرت شود به اقتصاد روآورد و دنبال علم کیمیا رفت. 

 

استاد تاریخ اسلام حوزه و دانشگاه اضافه کرد: علم کیمیا همان شیمی امروز است و در آن وقت تصور داشتند با این علم می‌توانند مس را به طلا تبدیل کنند؛ البته دانشمندان چه آن دوره و چه امروز می‌دانند مس را نمی‌توان به طلا تبدیل کرد ولی خالدبن یزید با این تصور باطل بخشی از اموالش را صرف ترجمه کتب کیمیا کرد. البته آثاری در زمینه مدیریت و اداره مملکت و کتب ادبی و ... هم ترجمه شد از جله آثار ابن مقفع. 

وی افزود: در دوره عباسیان گفته شده است که اولین فردی که به مقوله ترجمه علاقه داشت منصور بود که کتب نجومی، طب، ریاضیات و منطق را ترجمه کرد و گنجینه‌ای تشکیل داده بود. خلیفه دیگری که در این زمینه زبانزد است، هارون عباسی است که 23 سال حکومت کرد ولی کسی که ترجمه را به اوج رساند، مامون بود؛ او در مرو به این مقوله توجه کرد و وقتی حکومتش را از مرو به بغداد برد(سال204 قمری) این توجه بیشتر شد و بیت‌الحکمه را هم تاسیس کرد؛ در این دروه کاغذ هم به وفور وجود داشت لذا اهتمام به ترجمه رونق گرفت. 

 

وی افزود: ظهور و بروز استانداردهای علمی، توسعه تمدن اسلامی و رشد علوم عقلی، کلام و عقلانی‌ترشدن این علم، ورود اندیشه‌های مختلف به حوزه اسلامی از جمله دستاوردهای نهضت ترجمه بود؛ نهضت ترجمه باعث ازدیاد ثروت زبان عربی شد و اعراب کم کم شروع به معادل‌سازی واژگان ایرانی و یونانی پرداختند. گفته  شده است علم تفسیر در این دوره نهضت ترجمه رشد کرد و تفسیر خود را از حدیث جدا کرد و به عنوان علم مستقل شناخته شد و مساجد از حیث علمی رونق بیشتری پیدا کردند.

صفری فروشانی با بیان اینکه بیشترین مدت امامت امام جواد(ع) در دوره مامون واقع شد، اظهار کرد: در این مدت افکار ملحدانه هم وارد سرزمین‌های اسلامی شد و امام جواد(ع) هم نسبت به آن واکنش‌هایی داشتند که از جمله برپایی یکسری مناظرات بود. مامون طبق سنتی که پدرش داشت وقتی به جایی حمله کرده و پیروز می‌شد در تنظیم مفاد عهدنامه با او با پادشاه شکست خورده عهد می‌کرد که او باید کتاب‌هایش را به سرزمین اسلامی بفرستد و وقتی رومیان را شکست دادند این کار رخ داد. حتی گفته شده است که مامون، هیئت‌هایی را به مناطق مختلف برای آوردن کتاب می‌فرستاد.

 

وی افزود: او یوحنا و ابن مطر و حنین بن اسحاق را به روم فرستاد تا کتب جدید را شناسایی کرده و علوم مختلف را وارد بغداد و سرزمین‌های اسلامی کنند. گفته شده است که زمانی از روم، 5 بار شتر کتاب به حوزه حکومت عباسیان یعنی بغداد فرستاده شد همچنین از خراسان و ماوراءالنهر آن دوره 100 بار شتر کتاب برای بغداد آوردند و باز گفته شده است که 100 بار شتر کتاب هم از قسطنطنیه به بغداد آورده شد و مترجمان شروع به ترجمه می‌کردند.

 

صفری فروشانی اظهار کرد: علومی که بیشتر ترجمه می‌شد، طب، ریاضیات، فلسفه، جغرافیا، نجوم، ادبیات، هنر و کیمیا بود. نجوم، ریاضیات و طب در این دوره خیلی پیشرفت کرد حتی در دوره مامون دو رصدخانه در بغداد و دمشق تاسیس شد. کتب هم از مناطق تمدنی آن دوره که نزدیک به مسلمین بودند مانند ایران، هند، یونان، روم و قسطنطنیه و ماوراءالنهر، حران و ... به حکومت تحت فرماندهی مامون وارد می‌شد.

 

وی افزود: زبان سریانی مهمترین زبانی بود که آثار از آن ترجمه به زبان عربی می‌شد؛ سریانی‌ها  در ادسا و حران و ... سکونت داشتند و در تر جمه خیلی موثر بودند؛ اینها  عمدتا مسیحی بودند و قبلا کتب یونانی را به سریانی ترجمه کرده بودند و چون  رفت و آمد زیادی با مسلمین داشتند این میراث را به زبان عربی ترجمه می‌کردند؛ تبحر زیادی هم در علوم مختلف داشتند و به نظر بنده الان هم جا دارد تحقیقات زیادی در این مورد صورت بگیرد. 

صفری فروشانی با اشاره به تاسیس بیت‌الحکمه در دوره مامون، بیان کرد: گفته شده است 13 پزشک مسیحی، سه پزشک یهودی، سه پزشک مشرک و پنج پزشک مسلمان در بیت‌الحکمه حضور داشتند و غلبه با غیرمسلمین بود زیرا مسلمین با زبان‌های دیگر آشنایی کمتری داشتند و نمی‌توانستند ترجمه و تدریس کنند. در این زمان مباحث قرآنی، فلسفی و کلامی رشد کرد ولی سنت‌محوران جامعه اهل سنت چندان دل خوشی نشان ندادند.

 

استاد جامعه المصطفی(ص) افزود: مامون مشوق‌هایی برای بیت‌الحکمه قرار داده بود؛ مثلا ماهانه 500 دینار به دانشمندان بیت‌الحکه می‌دادند که حدود 450مثقال طلا می‌شود. بخش‌هایی چون صحافی، استنساخ و استادسرا و ... در بیت‌الحکمه وجود داشت. گاهی اوقات حنین بن اسحاق از سردمداران نهضت ترجمه وقتی کتابی را ترجمه می‌کرد مامون هم وزن کتاب به او طلا می‌داد.

 

صفری فروشانی با اشاره به بزرگان بیت‌الحکمه، تصریح کرد: حنین بن اسحاق لقب شیخ المترجمین را داشت و کتب کلامی و عقلی را ترجمه می‌کرد؛ بعد از او فرزند اسحاق بن حنین و خواهرزاده او عبیش بن حسن بود که عمدتا هم مسلمان نبودند. یوسف بن حجاج بن یوسف بن مطر هم اگر بزرگان بیت‌الحکمه بودند. نکته مهم اینکه لازم است ما با این نهادها و آسیب‌های آنان بیشتر آشنا شویم که مقالات زیادی نوشته شده است ولی کمتر به ارتباط این مراکز علمی با امام جواد(ع) پرداخته شده است. علاوه بر مقالات علمی در دایره المعارف بزرگ اسلامی و دانشنامه جهان اسلام، مدخل بیت‌الحکمه را داریم.   

 

صفری فروشانی با بیان اینکه حتی گفته شده است رصدخانه‌هایی وابسته به بیت‌الحکمه مانند رصدخانه شماسیه بغداد و قاسیون دمشق بوده است، گفت: خوب است بر روی نقش این نهادها در رشد تمدن اسلامی تحقیق و تفحص بیشتری صورت بگیرد.