خطبه امام علی(ع) در عید قربان و آسانی دل کندن از دنیا

به گزارش ایکنا، امیرالمؤمنین حضرت علی(ع) در روز عید قربان خطبه‌ای به شرح ذیل قرائت فرمودند: «شما را- اى بندگان خدا- سفارش می‌کنم به تقواى خدا و یاد کردن بسیار از مرگ و زهد در دنیایی اینچنین که مردم پیش از شما کامى از آن نگرفتند و طرفى از آن نبسته‌‏اند و پس از شما نیز براى کسى باقى نخواهد ماند و سرنوشت شما در این دنیا لاجرم همان سرنوشت گذشتگان است.

آیا نمى‏‌بینید که دنیا سپرى شده و مدتش طى گشته و اعلام زوال کرده و آشنایش ناآشنا شده است و خود (دنیا) شتابان روى برتافته، چنان که از فنا خبر می‌دهد و آهنگ مرگ به گوش ساکن آن‏ سروده مى‌‏شود، چندان که شیرینی‌هاى آن تلخ شده و آب زلال آن کدورت گرفته است تا به جز قطراتى در ته مشربه‏‌اى و جرعه‌‏اى همانند جرعه باقیمانده در ته ظرفى که تشنگى تشنه کامى با مکیدنش فرو نمى‏‌نشیند از آن بر جاى نمانده است.

پس از بندگان خدا براى کوچ از این سراى بسیج شوید، از این سرایى که فنا بر اهل آن مقدر شده و ساکنینش از بقاء ممنوع شده‌اند و جان‌هاشان به خوارى مرگ کشیده شده است، چنان که هیچ زنده‌‏اى در بقاء طمع نبندد و جانى نیست مگر آنکه فرمان مرگ را گردن نهاده باشد. پس مبادا که آرزو بر شما چیره شود و پایان عمر و اجل را دور بپندارید و در دنیا فریفته آرزوها نشوید و چند روزه زندگى را به عبادت خدا پردازید. زیرا به خدا سوگند اگر شما در طلب قرب به ساحت قدس خدا در بالا رفتن درجه‌‏اى نزد او یا آمرزیده شدن گناهى که نویسندگان او آن را احصاء کرده‌اند و فرشتگان موکّل بر اعمال بندگان آن را ثبت و ضبط کرده‌‏اند، همچون مادر سرگشته غمزده فرزند از دست داده‌‏اى بنالید و مانند خلائق نوحه سر کنید و فریاد تضرع و استغاثه‌‏اى بسان راهبان تارک دنیا از دل برآورید و از اموال و اولاد خود دل برکنید، هر آینه این اعمال در برابر ثوابى که من از جانب او براى شما امید می‌دارم و نجات از عقاب دردناکى که از نزول آن بر شما مى‏‌ترسم، بهایی اندک است.

به خدا قسم اگر شما از سر شوق و از روى رغبت به سوى خدا و به علت بیم و هراس از او دل‌هاتان گداخته و ذوب شود و چشم‌هاتان از شدت ترس خون شود و به جاى اشک خون بگرید و بر گونه‌‏هایتان روان شود و آنگاه تا دنیا باقى است در فضاى آن زندگى کنید و سراسر عمرتان را به انقطاع و عبادت خدا بگذرانید و در برابر نعمت‌هاى عظیمى که به شما ارزانى داشته و اینکه شما را به سر منزل ایمان رهبرى کند، منتهاى کوشش خود را به کار برید، هرگز و تا جهان بر پا باشد به وسیله اعمالتان استحقاق بهشت او و رحمت او را نخواهید یافت، ولى شما به برکت رحمت او مورد ترحم واقع می‌شوید، و در پرتو راهنمایى او هدایت مى‏‌یابید، و با مدد آن رحمت و هدایت سرانجامتان به سوى بهشت او خواهد بود. خداوند ما و شما را از تائبان و عابدان قرار دهد.

و امروز روزى است که حرمتى بس بزرگ دارد و برکتش مورد امیدوارى است، و در این روز امید آمرزش گناهان می‌رود، پس خدا را بسیار یاد کنید و از او آمرزش بخواهید و به درگاه او توبه کنید، زیرا که او توبه‌پذیرى مهربان است ... ».

ایکنا برای درک بهتر مفاهیم این خطبه و اینکه چرا حضرت چنین مطالبی را در مناسبت مهمی مثل عید قربان مطرح فرموده‌اند با حجت‌الاسلام احمد غلامعلی، عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث و نویسنده کتاب شناخت‌نامه نهج‌البلاغه گفت‌وگو کرده است که در ادامه می‌خوانید.

وی با اشاره به اینکه این خطبه در برخی از نسخ نهج‌البلاغه خطبه، 52، 53 و در برخی دیگر خطبه 55 است، گفت: این خطبه به عنوان خطبه عید قربان شناخته می‌شود. آنچه باید بدانیم این است که این متن بخشی از یک خطبه بلند است؛ یعنی اینگونه نیست که ما متن کامل خطبه را در اختیار داشته باشیم. این قسمت را مرحوم شیخ صدوق در کتاب «من لایحضره الفقیه» نقل کرده که مفصل‌تر از بخشی است که در نهج‌البلاغه آمده است و به نظر می‌رسد سید رضی این خطبه مفصل را در دو خطبه جداگانه قرار داده است؛ یک خطبه درباره بی‌وفایی دنیا، بی‌توجهی به آن و ترغیب مردم به آخرت است و خطبه دیگر در مورد عید قربان و صفات قربانی و دیگر موارد‌است.

وی به سه نکته اصلی در این خطبه اشاره و به تشریح آنها پرداخت و گفت: اولین نکته، برحذر داشتن و بازداشتن مردم از علاقه‌مند شدن به دنیاست که یک محور اصلی خطبه است. محور دوم، یادآوری پاداش‌های بزرگ خداوند است که مردم را تشویق می‌کند به این پاداش‌های اخروی دل ببندند. سومین محور، یادآوری نعمت‌های بزرگ خداوند است که بالاترین درجه کوشش و بیشترین تلاش را در ادای شکر خداوند ناکافی و نارسا می‌داند.

این استاد حوزه و دانشگاه ادامه داد: پس اینگونه نیست که بگوییم خطبه عید قربان ما را یکسره از دنیا بازمی‌دارد. خیر؛ حضرت می‌خواهند گوشزد کنند که آنچه مهم است این است که ما به این دنیا بسیار وابسته شده‌ایم و انسان وقتی به دنیا شدیداً وابسته شود، ناخودآگاه از ارزش‌های بالاتر چشم می‌پوشد. به بیان دیگر، مولا می‌خواهد بفرماید که در عید قربان اگر بتوانید نفس خود را قربانی کنید، به خواسته‌ها و نعمت‌های بالاتری دست خواهید یافت.

با کلام حضرت علی(ع) دل کندن از دنیا آسان می‌شود

وی ادامه داد: هدف امیرالمؤمنین این است که آن نعمت‌های بزرگ الهی و پاداش‌های اخروی را به ما یادآوری کند تا دل کندن از دنیا برایمان آسان‌تر شود. شاید دلیل این تأکید آن باشد که دنیای مذموم از نگاه امیرالمؤمنین، طبیعت، درخت، آب، حیوانات، خورد و خوراک و ... نیست بلکه دنیایی است که مردم برای رسیدن به مقام و شهرت، قدرت و شهوات تلاش می‌کنند و طبیعی است که وقتی هدف رسیدن به شهوت و قدرت و شهرت باشد، هر نوع گناهی را مرتکب می‌شوند از جمله حرص می‌ورزند، طمع می‌کنند، خدا را نافرمانی می‌کنند و ... .

حجت‌الاسلام غلامعلی تصریح کرد: چون مولا واقعیت جامعه و اینکه مردم بیش از حد به دنیا دل بسته‌اند را می‌دانستند این جملات و آموزه‌ها را مطرح می‌کنند و این عیدی بزرگ را در قالب شناساندن حقیقت دنیا و آخرت به مردم می‌دهند. وقتی حضرت در ابتدای خطبه می‌فرماید: «أَلَا وَ إِنَّ الدُّنْيَا قَدْ تَصَرَّمَتْ وَ آذَنَتْ بِانْقِضَاءٍ وَ تَنَكَّرَ مَعْرُوفُهَا وَ أَدْبَرَتْ حَذَّاءَ؛ بدانيد، كه دنيا پيوند بريده است و روى در رفتن دارد و بانگ وداع برداشته و خوشی‌هايش جامه دگر كرده‌اند»، می‌خواهند بگویند دنیا تمام شد؛ یعنی هر لحظه که می‌گذرد دنیا به سمت نیستی حرکت می‌کند و شتابان هم روی گردان شده است و خود به خود در حال حرکت به سوی فنا است و ساکنان خود را به سوی فنا می‌برد و همسایگان خود را به تازیانه مرگ می‌راند.

اگر واقعیت دنیا را بدانیم تعامل با دنیا راحت می‌شود

این استاد حوزه و دانشگاه ادامه داد: به نظر می‌رسد امام علی(ع) در اینجا می‌خواهند واقعیت دنیا را نشان دهند. وقتی با حقیقت دنیا روبرو شویم، تعاملمان با آن آسان‌تر خواهد بود. فرض کنید می‌خواهید از در خارج شوید، اگر ندانید پشت در چیست و ناگهان کودکی سه‌ ساله با صدای بلند شما را صدا کند، ممکن است بترسید. اما اگر بدانید کسی قصد شوخی دارد، با آمادگی بیشتری با موقعیت روبرو می‌شوید و دیگر ناراحت نمی‌شوید. پس اگر بدانیم دنیا شتابان در حال گذر است و هر لحظه ممکن است با تلخی‌ها و سختی‌هایش مواجه شویم، آنگاه وقتی مشکلات پیش می‌آیند، آرامش خود را حفظ می‌کنیم و کمتر ناراحت می‌شویم. بنابراین، یک نکته مهم در این خطبه این است که امیرالمؤمنین حضرت علی(ع) واقعیت دنیا را به ما می‌آموزند تا با یادآوری نعمت‌ها و پاداش‌های الهی، خودبه‌خود برای رسیدن به پاداش‌های اخروی تلاش کنیم.

تازیانه سلوک برای مقابله با مسابقه دنیاطلبی

وی در ادامه دلیل دیگری برای برحذرداشتن مردم از دنیا در خطبه عید قربان توسط حضرت علی(ع) مطرح کرد و گفت: احتمال دیگری که به نظر می‌رسد، این است که پیش از آنکه ایشان زمام امور را به دست بگیرند، مسابقه‌ای شدید در دنیاطلبی میان مردم جریان داشته است. به عبارت دیگر، رانت‌خواری و امتیازطلبی رواج یافته بود و هر کس به واسطه آشنایی یا موقعیت اجتماعی‌اش می‌توانست هزاران غلام و کنیز داشته باشد یا سرزمین‌های حاصلخیز عراق و ... را تصاحب کند. در چنین شرایطی، وقتی حضرت مشاهده می‌کند که جامعه به سرعت به سمت دنیاگرایی می‌رود، با تازیانه سلوک و بیان حقایق تلخ می‌کوشد آنان را به مسیر حق بازگرداند.

حجت‌الاسلام غلامعلی در جمع‌بندی این بخش از سخنان خود گفت: بنابراین، دو احتمال عمده در بیان این شدت‌گیری علیه دنیا وجود دارد اول نشان دادن واقعیت ذاتی دنیا و ناپایداری دنیا و دوم اینکه شرایط خاص تاریخی آن دوره که مردم با شتاب به سوی مادیات می‌رفتند و حضرت می‌خواست با بیانی تند آنان را به مسیر حق و حقیقت برگردانند.

وی در پاسخ به این سؤال که چرا این مضامین خاص برای عید قربان انتخاب شده است؟ گفت: گذران بودن دنیا را می‌توان در بسیاری از حوادثی که در عید قربان وجود دارد پیجویی کرد. از جمله وقتی انسان حیوانی را قربانی می‌کند، به خوبی می‌بیند که چگونه جاندار بودن یک جاندار به پایان می‌رسد همانگونه نیز زندگی یک انسان ممکن است هر لحظه به پایان برسد.

این عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث اضافه کرد: آنجا که حضرت می‌فرماید: «فَوَاللَّهِ لَوْ حَنَنْتُمْ حَنِينَ الْوُلَّهِ الْعِجَالِ وَ دَعَوْتُمْ بِهَدِيلِ الْحَمَامِ وَ جَأَرْتُمْ جُؤَارَ مُتَبَتِّلِي الرُّهْبَانِ وَ خَرَجْتُمْ إِلَى اللَّهِ مِنَ الْأَمْوَالِ وَ الْأَوْلَادِ الْتِمَاسَ الْقُرْبَةِ إِلَيْهِ فِي ارْتِفَاعِ دَرَجَةٍ عِنْدَهُ أَوْ غُفْرَانِ ...؛ به خدا سوگند، اگر چون اشتران فرزند مرده، ناله سر دهيد و چون، آواز حزين كبوتران جفت گم كرده زارى كنيد، و چون راهبان تارک دنيا فرياد برآوريد و مال و فرزند، رها كرده به سوى خدا رويد تا شما را به خود نزديک سازد و درجات شما فرا برد، يا گناهى را كه رسولان او در دفتر اعمال نوشته‌اند بزدايد، هر آينه، در برابر ثوابى كه براى شما اميد مى‌دارم يا در برابر عذابى كه شما را از آن بيم مى‌دهم، بس ناچيز است و اندک»، می‌خواهد بگوید هرچه انسان تلاش کند، هرگز نمی‌تواند تصور کند که خداوند چه پاداش عظیمی برای بندگانش در نظر گرفته است. این مفهوم و پاداش کاملاً با متناسب با عید قربان است و حضرت به مردم نوید می‌دهند که هر قدر تلاش کنید و بیشتر به سمت خداوند بروید در برابر ثوابی که خداوند برای شما در نظر گرفته است، تلاش شما ناچیز و کم است. 

وی تصریح کرد: پاداش الهی که حضرت علی(ع) نوید داده‌اند کاملاً متناسب با عید است. هچنین حضرت وقتی نعمت‌های الهی را برمی‌شمارد با بیانی لطیف می‌فرماید: «به خدا سوگند اگر از خوف خدا دل‌های شما آب شود و دیدگانتان خون بگرید و تا دنیا باقی است در همین حال زندگی کنید در برابر نعمت‌های بزرگ الهی، به ویژه نعمت ایمان، همه اعمال انسان ناچیز است. در اصل حضرت به مردم متذکر می‌شوند: آیا فکر می‌کنید با قربانی کردن، حج رفتن، نماز خواندن یا صدقه دادن کار بزرگی انجام داده‌اید؟ اگر همه این امور را هم انجام دهید به اندازه‌ای که خداوند به شما نعمت بزرگ ایمان را داده است، ارزشمند نیست.

وی تصریح کرد: حضرت در حقیقت می‌خواهد ارزش واقعی مؤمن را نشان دهد؛ کسی که واقعاً مومن باشد در قبال اعمالی که انجام می‌دهد(از جمله به حج رفتن و قربانی کردن) بر خدا منت نمی‌گذارد. اینکه خداوند به انسان این درک را داده است که امیرالمومنین علی(ع) را بفهمد، عید قربان را درک کند، نعمت ولایت، سلامتی، شعور و ... را بفهمد، این نعمت‌ها به حدی زیاد است که هرقدر خداوند را عبادت کنیم، نمی‌توانیم شکر نعمت‌های خداوند را به جای بیاوریم.

حجت‌الاسلام غلامعلی در پاسخ به این سؤال که آیا خطاب حضرت علی(ع) در این خطبه فقط حجاج هستند یا عموم مردم را خطاب قرار داده‌اند؟ گفت: مردمی که در حج تمتع حضور ندارند نمی‌شود گفت که می‌توانند از تمام فیض عید قربان و قربانی کردن بهره‌مند شوند، چراکه در سرزمین منا بودن بر کسب فیوضات تأثیر دارد.

خطبه عید قربان برای عموم مردم 

وی متذکر شد: اگر این خطبه توسط حضرت علی(ع) در کوفه بیان شده باشد پس مخصوص حجاج نیست. حضرت در این خطبه سه محور اساسی را مطرح می‌کنند که یکی از آنها همان پاداش‌ها و نعمت‌های الهی است. این مواهب الهی اصلاً به کسانی که در منا حضور دارند، اختصاص ندارد. البته آنان که توفیق حضور در آن سرزمین مقدس را پیدا کرده‌اند، نعمت حج را به صورت ملموس‌تر و مستقیم‌تری دریافت کرده‌اند، اما هر کس به اندازه ظرفیت و استعداد خود می‌تواند از برکات این عید بزرگ بهره ببرد. این همان نکته‌ای است که امیرالمومنین(ع) به زیبایی آن را بیان فرموده‌اند.

ارزش واقعی اعیاد اسلامی را درک نکرده‌ایم

این استاد حوزه و دانشگاه افزود: وقتی به توصیه‌های حضرت علی(ع) درباره عید قربان نگاه می‌کنیم متوجه می‌شویم آنطور که شایسته است، ارزش واقعی این اعیاد اسلامی را نشناخته‌ایم. برای درک عمق این مناسبت‌ها باید به رموز و اسرار نهفته در آنها توجه ویژه داشته باشیم. از جمله به دعاهای قنوت نماز اعیاد که شاید بسیاری از ما از کنار آنها به سادگی می‌گذریم ولی سرشار از معانی عمیق و درس‌های زندگی‌ساز هستند و باید بیشتر به آنها توجه کنیم.

وی اظهار کرد: اعیاد اسلامی سبب یکپارچگی و شادی مردم می‌شود. اینکه بدانیم هر عیدی که فرا می‌رسد نباید فقط به فکر خودمان باشیم بلکه باید به فکر دوستان، همسایگان، شاگردان و همه مردم باشیم که اگر اینگونه باشیم، موجب شرافت و رشد اسلام می‌شویم و اسلام خود را به عنوان یک حقیقت واقعی در جامعه پیاده می‌کند.

این استاد حوزه و دانشگاه اضافه کرد: یکی از زیباترین ویژگی‌های این اعیاد، تأکید آنها بر اجتماع و جماعت است. نماز عید قربان و نماز عید فطر به ما می‌آموزند که باید از انزوا و تنهایی خارج شویم و شادی‌هایمان را در جمع مسلمانان تقسیم کنیم. متأسفانه امروز این سنت حسنه تا حد زیادی کمرنگ شده و ما از این فیض بزرگ محروم مانده‌ایم.

گفت‌وگو از زهرا ایرجی