چرا شیخ کلینی به «ثقه الاسلام» ملقب شد

حسين لطيفی، مدير گروه كلام اسلامی بنياد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، به‌مناسبت سالروز بزرگداشت شیخ کلینی، در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان رضوی، اظهار کرد: شیخ ابوجعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق رازی معروف به شیخ کُلَینی، مشهورترین دانشمند فقیه و محدث نامی شیعه در نیمه دوم سده سوم و نیمه اول سده چهارم هجری است.

وی افزود: شیخ کلینی در عصر امام حسن عسکری(ع) و به احتمال در سال 255 قمرى دیده به جهان گشود و در پایان غیبت صغری یعنی سال 329 قمری دیده از دنیا بربست و در محله باب الکوفه بغداد به خاک سپرده شد.

لطیفی گفت: عموم طبقات و صاحبان تراجم او را به راستی گفتار و درستی کردار و احاطه کامل بر احادیث و اخبار می‌ستودند به‌طوری که نوشته‌اند شیعه و سنی در اخذ فتوی به او مراجعه می‌کردند و در این خصوص مورد وثوق و اعتماد هر دو فرقه بود. به همین دلیل ملقب به «ثقه‌الاسلام» شد، او نخستین دانشمند جهان اسلام است که به این لقب معروف شده است.

احیاگر مذهب شیعه در قرن سوم

مديرگروه كلام اسلامی بنياد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی اضافه کرد: عظمت و بزرگى شیخ کلینی در میان فرق و مذاهب اسلامی به‌قدرى است که ابن اثیر روایتى از پیامبر نقل مى‌کند که فرمود: «خداوند در آغاز هر قرن شخصى را برمى‌انگیزد که دین او را زنده و نامدار نگه‌دارد.» آنگاه مى‌گوید: احیاکننده مذهب شیعه در آغاز قرن اول هجرى امام باقر(ع)، در ابتداى قرن دوم امام رضا(ع) و در ابتداى قرن سوم ابوجعفر محمد بن یعقوب کلینى رازى بوده است.

وی بیان کرد: کلینی در ری، قم و بغداد در نیمه دوم سده سوم هجری دانشمندان و فقها و محدثین بسیاری را ملاقات کرد و از خرمن معلومات آنها خوشه‌ها چیده و بهره گرفته است. در کتب رجال بالغ بر 40 نفر از فقها و محدثین نام می‌برند که از استادان و مشایخ اجازه او به‌شمار رفته‌اند و کلینی نزد آنها شاگردی کرده است.

لطیفی تصریح کرد: افرادی كه كلينی بدون واسطه بيشترين حديث را از آنها نقل می‌کند عبارتند از علی بن ابراهيم بن هاشم القمی از اجل مشايخ كلينی؛ محمد بن يحی ابو جعفر العطار القمی كثير الروايه؛ ابوعلی الاشعری؛ احمدبن ادریس قمی؛ حسين بن محمدبن عمران الاشعری القمی؛ ابوالحسن محمدبن اسدی کوفی؛ احمدبن محمد بن سعید همدانی معروف به ابن عقده و جمع دیگری از مفاخر جهان اسلام نامبرده است.

مدير گروه كلام اسلامی بنياد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی افزود: شاگردان ثقه‌الاسلام کلینی همگی از فقها و محدثین بنام شیعه بودند و در نشر كافی نقش بسزايی داشتند. از جمله می‌توان به ابن ابی رافع صیمری؛ ابن قولویه؛ احمد بن احمد کاتب کوفی؛ ابو غالب احمد بن زراری؛ محمد بن ابراهیم نعمانی معروف به ابن اب زینب؛ علی بن محمد بن موسی دقاق؛ محمد بن احمد صفوانی؛ محمد بن احمد سنانی زاهری، مقیم ری؛ محمد بن علی ما جیلویه؛ محمد بن محمد بن عصام کلینی؛ هارون ابن موسی اشاره داشت.

لطیفی گفت: هرچند كلينی با مشهورترین و پرآوازه ترين اثر، يعنی «كافي» شناخته می‌شود اما آثار ديگر او كه هر كدام جايگاه ويژه‌ای دارند که «التوحيد»؛ «کتاب الرجال»؛ «کتاب الرد علی القرامطة»؛ «کتاب رسائل الائمّة»؛ «کتاب تعبیر الرؤیاء»؛ ما قيل من الائمه من الشعر از جمله آثار ایشان هستند.

«کافی»؛ اثر ماندگار کلینی

این پژوهشگر علوم اسلامی ادامه داد: اما ماندگارترين آثار كلينی كتاب الکافی است. کافی نخستین کتاب از کتب چهارگانه و معتبر حدیث و منبع فقه شیعه است. کلینی این کتاب را که در خلال دوره سفرا (موسوم به غیبت صغرا) به مدت بیست سال در سه بخش مهم «اصول»، با نگاه به اصول دين؛ و «فروع» با عنايت به فروع دين و «روضه» با موضوعات متنوع، شكل گرفته است. اين مجموعه از 35 كتاب و 2273 باب و تعداد روايات آن را حدود 16199 و بدون تكرار 15413حدیث می‌شمارند.

لطیفی اظهار کرد: آنچه بر اهميت اين كتاب افزوده ويژگی‌های آن است كه بر مجامع حديثی ديگر برتری داده است. نزديک به عصر امام معصوم بودن، دقت در متن و سلسله اسناد، جامعيت بی‌بديل و فراگير احاديث همه اهل بيت(ع) از جمله این ویژگی‌هاست.

وی بیان کرد: ناگفته پيداست کتاب کافی از دوره‌های نخست، مورد توجه عالمان و حدیث‌پژوهان بوده و شرح و حاشيه‌های مختلفی بر آن نگاشته شده است. از جمله مهم‌ترين آنها می‌توان به شرح کافی ملا صدرا؛ شرح کافی تألیف امیر اسماعیل خاتون‌آبادی؛ شرح کافی ملا صالح مازندرانی؛ حاشیه‌ای بر اصول و فروع کافی، نوشته شیخ ابراهیم بن فقیه کاظمی مشهور به ابن الوندی؛ مرآت العقول علامه مجلسی؛ شرح کافی ملاخليل قزوينی و شرح کافی ملاصالح مازندرانی اشاره کرد.

مدير گروه كلام اسلامی بنياد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی گفت: دست‌نوشته‌های كتاب كافی براساس گزارش دو فهرست‌واره دست نوشته‌های «دنا» و «فنخا» تاکنون 1590 نسخه خطی شناسایی و ثبت شده است. قدیمی‌ترین نسخه خطی کتاب کافی مربوط قرن ششم هجری قمری است و تاریخ كتابت آن 597 ق است كه هم‌اکنون در کتابخانه عمومی اصفهان نگهداری می‌شود.