İslam mədəniyyətində kitabət sənəti 1
"Əl-Cəzirə" internet saytı Məhəmməd Muxtar Vələd Əhmədin qələmindən İslamın yüksəlişindən sonrakı ilk əsrlərdə İslami kitabların və müxtəlif elmlərin yazılması və surətinin çıxarılması sənayesi barədə bir hesabat hazırlayıb. Hesabatın birinci hissəsi belədir:
Xətt və yazı sənətinin inkişaf etməsi kitab bolluğuna və ictimai, eləcə də xüsusi nəşriyyatların yaranmasına səbəb oldu. Bu, həmçinin müasir dövrə qədər bəşəriyyətin ən zəngin elmi irsini yaratdı və Yohan Qutenberqin 1450-ci ildə mətbəəni ixtira etməsi ilə yeni mərhələyə qədəm qoydu.
İslam dünyasında kitab istehsalı işi yazıçılar cəmiyyətinin səyi ilə geniş yayıldı və elmi-ədəbi toplumun, dini və mədəni təbəqələrin bütün nümayəndələrini əhatə etdi. Hətta bu işlə məşğul olanlar arasında böyük alimlər, tanınmış məmurlar və evdar qadınlar belə vardı.
Bu məqalədə orijinal və tərcümə kitabları, kitab istehsalında istifadə olunan qələm və karandaş istehsalı sənayesi, rəngli mürəkkəblərin hazırlanması və kimya kimi köməkçi sahələrin inkişafından bəhs edəcəyik.
İslamın zühuru və kitabətin başlanğıcı
İslamın gəlişi ilə ərəblər məhdud şəkildə oxuma-yazmağı, digər dillərdən isə daha az səviyyədə tərcümə etməyi öyrəndilər. Quran və sünnənin yer aldığı bu yeni din elmə və alimlərə böyük əhəmiyyət verdiyi üçün ilk andan etibarən Quranın "oxu" əmri ilə yazılması elm və biliklə dolu bir mədəniyyətin başlanğıcı oldu.
İslam ümmətinin həyatında elmi öyrənmək əhəmiyyətli olub, Quranın toplanması və bir araya gətirilməsi Əbu Bəkrin xilafəti dövründə həyata keçirildi.
Hicri birinci əsr İslami mətnlərin (Quran və Sünnə) və ərəb dilinin şifahi rəvayət əsri idi və bu biliklərin sistemli şəkildə toplanması yalnız bir neçə halda müşahidə olunurdu.
Hicri ikinci əsrin əvvəllərində şifahi ənənə dövrü başa çatdı və elm əsri kimi tanınan yazılı dövr başladı. Bu biliklərin yox olmasının qarşısını almaq və nəsildən-nəslə ötürülməsini təmin etmək üçün onları müəyyən bir çərçivəyə salmaq lazım idi.
Müsəlmanların fəthləri İraq, İran, Suriya və Misir kimi ölkələrdə müxtəlif mədəniyyətlərin bir-birinə qarışmasına və fərqli mədəniyyətlərin yaranmasına səbəb oldu.
Bu dövrdə digər dillərdən ərəb dilinə tərcümə etmə və təfəkkür metodlarını uyğunlaşdırma zərurəti yaranmışdı. Beləliklə, tərcümə sənayesi inkişaf edərək ondan çox dildən tərcümə ediləcək səviyyəyə çatdı. Əlyazmaların toplanması və nəşri sahəsində də irəliləyişlər əldə edildi.
Yazı və kitabət sənayesinin inkişafı Əməvilər dövründən saray katiblərinin yüksək mövqedə olması ilə, Abbasilər dövründə isə onların əhəmiyyətinin artması ilə əlaqədar idi. Xüsusilə, o dövrdə kağızın yazı üçün istifadəsi hicri 2-ci əsrin 70-ci illərində Harun ər-Rəşidin hakimiyyəti dövründə Bağdadda ilk kağız fabriki açılmasına səbəb oldu.
Beləliklə, insanlar yazı sənayesinin iki forması olan yazıçılıq və tərcümə ilə tanış oldular. Qısa müddətdə bu sənaye İslam mədəniyyətinin mühüm sahələrindən biri oldu və "vərraki" adlanmağa başladı.
Bu sənayedə cəmiyyətin müxtəlif intellektual, ədəbi təbəqələri və dini qrupları əhatə edən geniş bir katib qrupu formalaşdı. Onlar bu sahədə ixtisaslaşaraq qaydalar və prinsiplər müəyyən etdilər, bazarlar yaratdılar və zənginləşdilər.
Katiblərin rəhbəri
Tarixə nəzər salsaq, katiblik və yazıçılıq peşəsi əvvəlcə Quranın köçürülməsi ilə bağlı idi. İbn Nədim “əl-Fihrist” kitabında insanların ödəniş qarşılığında kitabların surətini çıxardıqlarını yazır. O, bəzi şəxslərin adlarını "Müshəf yazanlar" kateqoriyasına daxil etmişdir.
Müshəf yazdığı bilinən ilk şəxs Ömər ibn Xəttabın (ö. 23/645) azad edilmiş köləsi Əmr ibn Nafi (h. 60/681-dən sonra vəfat edib) olub. İbn Nədim tarixçi Məhəmməd ibn İshaqa istinad edərək “Hicri birinci əsrdə Müshəf yazan və xəttatlığı ilə tanınan ilk şəxs xəlifə Vəlid ibn Əbdülməlikin katibi Xalid ibn Əbu əl-Hiyəc (ö. 716)” olduğunu yazır.
748-ci ildə vəfat etmiş və “Matar əl-Vərrak” adı ilə tanınan Əbu Raca Matar bin Tahman Xorasanlı Bəsrəli baş katib ləqəbini (yəni Vərrak ləqəbini) daşıyan şəxs idi. Cəmaləddin əl-Mizzi “Təhzib əl-Kəmal” adlı əsərində onun Bəsrədə yaşadığını və Qurani-Kərim nüsxələri yazdığını qeyd edir.
Onun müasiri hicri 150-ci ildə vəfat edən Məsavir bin Səvvar b. Əbdülhəmid Kufili idi. Ələddin Muğlata b. Qaliç “Əkməl Təzhib əl-Kəmal” kitabında onun hədis rəvayətçilərindən biri olduğunu yazmışdır.
Hicri 2-ci əsrin ortalarında / Miladi 8-ci əsrin ortalarında Qurani-Kərim nüsxələrinin yazılması, Peyğəmbər (s) hədislərinin toplanması, səhabələrin fətvalarının sənədləşdirilməsi ilə yanaşı, ərəb dili və şeirlərinin sistemləşdirilməsi də həyata keçirilmişdir.
Mətni sənədli şəkildə bizə çatan ilk əsərlər arasında 795-ci ildə vəfat etmiş İmam Malik ibn Ənəsin “Əl-Muvəttə” kitabı, 820-ci ildə vəfat etmiş İmam Şafinin “Dini risalələr” kitabı, İmam Məhəmməd ibn Həsən Şeybaninin “Əl-Məbsut” kitabı, Sibaveyhin ərəb qrammatikası haqqında “Əl-Kitab” risaləsi, Xəlil ibn Əhməd Fərahidinin “Əl-Əyn” lüğəti... kimi əsərlər yer alır.
Davamı var...
4251592
