يا غياثَ المُسْتغيثين، احسان و نيكويی را محبوب من قرار ده

گروه اجتماعی: در يازدهمين روز از ماه مبارك رمضان بندگان از فريادرس فريادرسان طلب می‌كنند كه نيكويی را محبوب ايشان و فسق و معاصی را ناپسند قرار دهد كه در اين نوشتار سعی داريم تا راه‌های احسان و علل قهر خداوند را بررسی كنيم.

به گزارش خبرگزاری قرآنی ايران(ايكنا)، در دعای يازدهمين روز ماه مبارك رمضان بندگان خدا نجوای «اللهمّ حَبّبْ الیّ فيهِ الإحْسانَ وكَرّهْ الیّ فيهِ الفُسوقَ والعِصْيانَ وحَرّمْ علیّ فيهِ السّخَطَ والنّيرانَ بِعَوْنِكَ يا غياثَ المُسْتغيثين.» سر می دهند و می گويند: «خداوندا در اين روز احسان و نيكويی را محبوب من و فسق و معاصی را ناپسند من قرار ده و در اين روز خشم و آتش قهرت را به من حرام گردان به ياری خود ای فريادرس فريادرسان.»

احسان از منظر امام علی(ع) در غررالحكم، باب احسان سبب دوستى و محبت و غنيمت معرفی شده است و انسان نيكو كار، يارى و كمك شده است و بد كار خوار و پست است. همچنين از پيامبر اكرم(ص) نيز در نهج‌الفصاحه نقل شده است كه: «وقتی حكم می‌كنيد به عدل رفتار كنيد و وقتی سخن می‌گوييد نيك گوييد زيرا خدا نيك است و نيكوكاران را دوست دارد».

احسان به صورت يكی از مفاهيم بنيادين و پر دامنۀ اسلام، هر چند بيش از همه در گسترۀ اخلاق به كار رفته است اما قلمروی معنايی آن بسيار گسترده است. در قرآن به عنوان يكی از منابع مهم دين اسلام احسان به سه معنای انجام دادن كار نيك، نيكی كردن به ديگران و انجام دادن نيكو و شايستۀ يك كار در شكل كامل آن به كار رفته است.

احسان سبب افزايش روزی واتمام نعمت اشاره

تأمل در آيات قرآن نشان می‌دهد كه احسان جامع هر گونه خير است. خداوند در آیۀ 195 سورۀ بقره می‌فرمايند: «وَأَنفِقُواْ فِی سَبِيلِ اللّهِ وَلاَ تُلْقُواْ بِأَیْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ وَأَحْسِنُوَاْ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ. و در راه خدا انفاق كنيد و با ترك اين كار پسنديده، يا هزينه كردن مال در راه نامشروع خود را به هلاكت نيندازيد و نيكی كنيد كه يقينا خدا نيكوكاران را دوست دارد.» اين آيه بيانگر يك حقيقت كلی و اجتماعی است كه ترك انفاق هلاكت جامعه را به دنبال دارد. يعنی ميان ترك كمك‏های مادی از سوی افراد جامعه و نابودی جامعه رابطۀ تنگاتنگی وجود دارد.

در آيات قرآن برای احسان آثاری مادی و معنوی در دنيا و آخرت بيان شده است. از آثار مادی احسان می‌توان به افزايش روزی و اتمام نعمت اشاره كرد كه در آيه ۱۵۴ سوره انعام بيان شده است. خداوند در اين آيه يكی از اسباب و عوامل اعطای نعمت و اتمام آن را نسبت به بنی اسرائيل، مساله نيكوكاری ايشان در برخی از زمان‌های گذشته ياد می‌كند و می‌فرمايند: «ثُمَّ آتَیْنَا مُوسَى الْكِتَابَ تَمَامًا عَلَى الَّذِیَ أَحْسَنَ. سپس به موسی كتاب داديم تا بر كسی كه نيكوكار بوده است نعمت را تمام گردانيم.» در آيه ۱۴۸ سوره آل عمران نيز خداوند سعادت دنيا و زندگی نيك و آسايش و آرامش را از آثار احسان و نيكوكاری اشخاص و يا جوامع بر شمرده و می‌فرمايند: «فَآتَاهُمُ اللّهُ ثَوَابَ الدُّنْیَا وَحُسْنَ ثَوَابِ الآخِرَةِ وَاللّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ، خداوند ثواب و پاداش دنيا و پاداش بهتر اخروی را به ايشان بخشيد؛ زيرا خداوند نيكوكاران را دوست می‌دارد.

از آثار معنوی دنيوی كه قرآن برای احسان ياد می‌كند می‌توان به ايجاد دوستی و صميميت ميان انسان‌ها و همگرايی اجتماعی اشاره كرد. خداوند با اشاره به اين پيامد اجتماعی نيكوكاری می‌فرمايد: «وَلَا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَلَا السَّیِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَكَ وَبَیْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِيمٌ» در اين آيه بيان می‌شود كه برای برداشتن كينه‌ها و دشمنی‌ها و دوری از واگرايی اجتماعی و دست‌يابی به همگرايی، احسان و نيكوكاری تا چه اندازه می‌تواند مفيد و تاثيرگذار باشد.

دست‌يابی به هدايت خاص و بهره‌مندی از هدايت قرآن

رهايی از دام گناه و دست يابی به عفت و پاك دامنی از ديگر پيامدهای دنيوی احسان است؛ چنان كه دست‌يابی به هدايت خاص و بهره‌مندی از هدايت قرآن و بهره‌گيری و تأثيرگذاری آيات قرآنی در حق وی از آثار ديگر احسان شمرده شده است، زيرا نيكوكاری موجب می‌شود تا انسان در راه مطمئن الهی قرار گيرد و بتواند به ريسمان الهی بياويزد و با بهره‌مندی از آن به سعادت دنيوی و اخروی دست يابد.

در بخش ديگری از دعای روز يازدهم بندگان روزه‌دار از درگاه خداوند طلب می‌كنند كه آنان را خشم و آتش قهر خود مصون نگه دارد. رضا، قهر و غضب خدا از عملكرد خود مخلوق مختار انتزاع شده و به خدا نسبت داده می‌شود لذا قهر و غضب برای خداوند سبحان معنی و مفهومی ندارد. خداوند متعال حكيم است و كار حكيم هدفمند و غايت‌دار است پس هر موجودی در عالم دارای هدف و غايتی مشخص است.

انسان نيز از اين قاعده مستثنی نيست اما تفاوتی عمده بين انسان و ديگر موجودات وجود دارد و آن تفاوت اين است كه ديگر موجودات به صورت طبيعی و غريزی به سوی هدف خود به پيش می‌روند ولی سير انسان به سوی هدف مطلوب خويش حركتی ارادی است لذا اگر خود انسان خواست به آن هدف مشخصی كه خداوند متعال انسان را برای آن آفريده است می‌رسد و آن هدف رسيدن انسان به مقام عبوديت و قرب الهی و اگر نخواست در اين مسير سير نمی‌كند و در نتيجه به قرب الهی نمی‌رسد و از هدف انسانی دور می‌افتد.

رضای خدا يعنی رو به خدا كردن و از نور الهی بهره بردن

بنا بر اين انسان به سبب داشتن اختيار ويژه در انتخاب هدف دو راه در پيش روی خود دارد كه يكی به سوی خدا يا همان كمال محض و ديگری در جهت عكس آن به سوی نقص و جودی است. پس افراد انسان همه از يك نقطه شروع به حركت می‌كنند ولی در اثر سير اختياری خودشان به دو گونه موجود تبديل می‌شوند، گروهی الهی می‌شوند و گروهی ديگر غير الهی.

خداوند متعال در اين باره می فرمايد:« إِنَّا هَدَیْناهُ السَّبيلَ إِمَّا شاكِراً وَ إِمَّاكَفُوراً: ما راه را به او (انسان) نشان داديم، خواه شاكر باشد يا ناسپاسی كند» آنگاه ما، نسبت اين دو گروه را به خدا لحاظ كرده ، از يكی صفت رضا و از ديگری صفت غضب را انتزاع می‌كنيم و می‌گوييم انسان‌های الهی كه به هدف خلقت خود كه همان قرب الهی است رسيده‌اند مورد رضايت خدا هستند و انسان‌های غير الهی كه به هدف خلقت خود نرسيده‌اند مورد غضب خدا هستند. بنابر اين رضای خدا يعنی رو به خدا كردن و از نور الهی بهره بردن.