نحوه فاعلیت الهی در جهان؛ مهم‌ترین پیش‌فرض در ورود به حوزه فلسفه دین
گروه اندیشه: بسیاری از مسائل فلسفه دین برخاسته از تلقی نادرست از فاعلیت الهی است و به نظر می‌رسد که بسیاری از پرسش‌ها و جواب‌ها به مسائل فلسفه دین باید ابتدا تحلیل مناسبی از فاعلیت الهی ارائه کند.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، حمیدرضا آیت‌اللهی، رئیس سابق پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در دومین کنفرانس بین‌المللی فلسفه دین معاصر که صبح امروز دوشنبه 23 دی ماه در این پژوهشگاه آغاز به کار کرد به ارائه مقاله‌ای با عنوان «فاعلیت الهی، مهم‌ترین پیش‌فرض در مسائل فلسفه دین» پرداخت.
بنا بر این گزارش، آیت‌اللهی با بیان این که فیلسوفان دین می‌کوشند تا مسائل فلسفی را که درباره گزاره‌های بنیادین دینی مطرح شده است، تحلیل و با تبیین آن موضوع صدق و کذب آن را مشخص کنند، عنوان کرد: اما تجزیه و تحلیل گزاره‌های دینی همواره براساس پیش‌فرض‌هایی است که در آن بستر پرسش‌ها برمی‌خیزند. علی‌رغم تنوع مسائل فلسفه دین اما اغلب آنها از تبیین نامناسب برخی پیش‌فرض‌ها رنج می‌برند که به جای پاسخ به پرسش اصلی باید ابتدا نحوه تلقی از پیش‌فرض‌ها روشن شود تا بتوان در خصوص آن گزاره‌ها اظهارنظر کرد.
آیت‌اللهی با بیان این که مهم‌ترین پیش‌فرض اغلب مسائل فلسفه‌ای دین موضوع «نحوه فاعلیت الهی در جهان» است، اظهار کرد: بسیاری از مسائل فلسفه دین برخاسته از تلقی نادرست از فاعلیت الهی است و به نظر می‌رسد که بسیاری از پرسش‌ها و جواب‌ها به مسائل فلسفه دین باید ابتدا تحلیل مناسبی از فاعلیت الهی ارائه کند تا بر اساس آن بتوان در مقام ارزیابی عقلانی به درستی یا نادرستی گزاره‌ای رسید.
وی افزود: اگر این مسئله به طور روشن و صریح تبیین شود می‌توان بسیاری از مشکلاتی که میان متفکران مختلف در حوزه فلسفه دین مطرح است، پاسخ گفت.
وی سپس با اشاره به برخی از موارد از تأثیرگذاری‌های تلقی نادرست از فاعلیت الهی در مباحث فلسفه دین که به خلط‌های مفهومی و روشی منجر شده است، عنوان کرد: به جای تجزیه و تحلیل استدلال‌های فلسفه دین و واکاوی درستی و نادرستی آنها، ضرورت دارد، بیشترین تلاش در ارائه تصویری درست از فاعلیت الهی به عنوان پیش‌فرض اساسی تمامی مطالب فلسفه دین انجام پذیرد.
آیت‌اللهی در مورد خصوصیات لازم برای تصویری درست از این فاعلیت، بیان کرد: این تصویر باید وابستگی وجودی عالم به خداوند را به خوبی بیان کند و اراده خداوند را در هرگونه فعل و انفعال عالم به خوبی توضیح دهد. همچنین باید بتواند علم الهی به تک تک اجزای عالم را بدون این که به بساطت الوهی لطمه بزنند تبیین کند.
وی ادامه داد: تصویری که ما از فاعلی الهی داریم همچنین باید جایگاه خداوند را نه در اول عالم و نه در ورای عالم بلکه در تداوم هر لحظه عالم و فعل و انفعالات آن و برای هر ذره‌ای از اجزای عالم توضیح دهد و علاوه بر این بتواند رحممت خاص خداوند را در موقعیت‌های مختلف به انسان‌ها به گونه‌ای نشان دهد که مانع تلقی درست از رحمت عام خداوند برای کلیه تغییرات عالم نشود.
آیت‌اللهی تأمین کردن قابلیت ارتباط مداوم انسان‌ها با خداوند را شرط دیگر یک تصویر درست از فاعلیت الهی دانست و افزود: این که بتوان بر اساس آن تصویر کلیه تغییرات عالم را به گونه‌ای به خداوند نسبت داد که ذات او مورد خدشه واقع نشود و این که از استناد موارد غیر وجودی، مانند قوانین اخلاقی یا زیبایی شناسی، به خداوند اجتناب کند، از دیگر شرط‌هایی هستند که در یک تصویر درست از فاعلیت الهی باید تأمین شوند.
آیت‌اللهی با بیان این که همین موارد و دستیابی به همین شرط‌ها بوده است که تلاش نظریه‌های فاعلیت در فلسفه و الهیات اسلامی معطوف به آنها بوده است، اظهار کرد: هر مکتبی به نحوی سعی کرده است بیانی ارائه کند که بیشترین وفاق را با شرایط مذکور داشته باشد.
وی افزود: از میان نظریه‌های مطرح، «فاعلیت بالقصد» در میان متکلمان و الهیات سنتی مسیحی، «فاعلیت بالرضا» در میان اشراقیان، «فاعلیت بالعنایه» در میان مشائیان و «فاعلیت بالتجلی» در بین اصحاب مکتب متعالیه از این نظر اهمیت بسیاری دارند.
این استاد فلسفه دین در پایان اضافه کرد: به نظر می‌رسد که یکی از محورهای فعالیت فکری در آینده فلسفه دین باید این تحلیل‌ها باشد.
