تعلیم پیامبر(ص) مغایر تفسیر ترتیبی از ابتدای قرآن است/ آسیب قرآن‌شناسی اجمالی
گروه اندیشه: تفسیر ترتیبی همیشه به این معنا بوده است که قرآن کریم در ترتیب جاودانه‌اش بعد از فاتحة‌الکتاب با سوره بقره آغاز می‌شود و همیشه ما باید از همین «یا بنی‌اسرائیل»ها آغاز کنیم؛ در صورتی که تعلیم پیغمبر اکرم(ص) غیر از این بوده است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، ششمین نشست از سلسله نشست‌های «مطالعات قرآنی؛ وضعیت حال، چشمانداز آینده» 17 تیرماه با سخنرانی محمدعلی لسانی فشارکی، در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.
بنا بر این گزارش، لسانی که عنوان سخنرانی‌اش «برخی از مطالعات نوین قرآنی در دهه‌های آغازین سده پانزدهم هجری» بود، به ارائه طرحی که خود در زمینه فعالیت‌ها و پژوهش‌های قرآنی در دهه‌های اخیر دنبال کرده است و همچنین معرفی دستاوردهای این طرح و این فعالیت‌ها در هفت عنوان یا فصل پرداخت.
برخی از مطالعات نوین قرآنی در دهه‌های آغازین سده پانزدهم هجری
«طرح جامع آموزش زبان قرآن»، «روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم»، «سوره‌شناسی؛ قرآن‌شناسی تفصیلی»، «قصص قرآن؛ تحقیق و آسیب‌شناسی»، «مطالعات قرآنی در سیره نبوی»، «تفسیر سوره‌شناختی آیات» و «تفسیر ترتیبی قرآن کریم» هفت عنوانی بودند که به گفته لسانی فشارکی فعالیت‌ها و پژوهش‌های وی در زمینه قرآن و آموزش قرآن را در طی دهه‌های اخیر به خود اختصاص داده‌اند و اکنون به عنوان یک طرح به هم پیوسته از سوی او دنبال می‌شوند.
لسانی با بیان این که همه چیز از آغاز و تا به امروز بر محور طرح آموزش زبان قرآن شکل گرفته است، اظهار کرد: این طرح در تحقق بسیار طول کشید تا به صورتی که الان ارائه می‌شود، در آید. طرح اولیه آن چه که امروز ارائه می‌شود به سال 74 برمی‌گردد که طرح جامع آموزش زبان قرآن با همکاری دو سه نهاد علمی در دانشگاه امام صادق(ع) آغاز شد و بعداً منجر به اجرای یک طرح تحقیقاتی در مرکز تحقیقات دانشگاه شد که عملاً گزارش تفصیلی این تحقیق در خرداد سال 79 در حدود 1000 صفحه تقدیم مرکز تحقیقات شد.
وی با اشاره به این مطلب که قرار بود ماحصل این تحقیق جامع که ناظر به یک مسئله مبتلا به جامعه در کشور اسلامی ما مطرح شده بود، خیلی زود منتشر شود و راه خود را طی کند، عنوان کرد: هنوز این گزارش جامع در قالب یک کتاب یا مانند آن منتشر نشده است.
وی افزود: اما این پژوهش و این طرح در سال‌های اخیر به صورت دیگری راه خود را طی کرده و در سال‌های اخیر ما خروجی‌هایی را به شکل کتاب داریم که در همین چارچوب قرار می‌گیرند. آموزش زبان قرآن از انتشارات زینی که به نحوی تمام آن گزارش را به شکل اختصار در خود دارد، آئین قرائت و کتابت قرآن تألیف محسن رجبی و آموزش قرآن در سیره نبوی از جمله همین آثار است.
هنوز در نوبت نظریه‌پردازی هستیم
وی با اشاره به کتاب آموزش زبان قرآن گفت: ما چند سال است که با همین کتاب هم که خلاصه آن طرح است، در نوبت نظریه‌پردازی هستیم، و منتظر هستیم که به ما نوبت داده شود تا به عنوان یک طرح جامع این نظریه را مطرح کنیم.
اغلب روش‌های آموزش قرآن فاقد علمیت و فاقد هدف‌گذاری است
لسانی با اشاره به مختصر این طرح که به قول وی از ابتدا تا امروز همچنان برجاست، عنوان کرد: از یک طرف، نزدیک به همه روش‌ها و شیوه‌هایی که در جهان اسلام، به ویژه در کشور ما رایج است و متأسفانه در طول این سال‌های پس از انقلاب هم جاری است، نزدیک به همه این‌ها، فاقد علمیت، فاقد هدف‌گذاری و فاقد بررسی‌های علمی و فنی و تخصصی برای به نتیجه رسیدن هستند. دلیل این که فعالیت‌های قرآنی ما و از جمله مطالبات قرآنی مقام معظم رهبری، هرگز به نتایجی که قرار بوده است نرسیده است، همین است.
وی افزود: متأسفانه هر گروهی که آمده است، این بار بر زمین مانده را تکانی داده است، اما هنوز بار سر جای خودش بر زمین باقی مانده است. تمام حرف این است که این روش‌ها و شیوه‌ها درست نیستند.
راه رسیدن به مقصود در آموزش قرآن بازگشت به اسوه حسنه است
وی راه رسیدن به مقصود را منحصر در بازگشت به اسوه حسنه آموزش قرآن، ترویج قرآن، تفسیر قرآن و تبیین قرآن و هر آن چه مربوط به قرآن است، دانست و بیان کرد: راه عبارت است از بازگشت به اسوه حسنه و این که ما برگردیم و شاگردانه، مطیعانه و مقتدیانه ببینیم که پیامبر اکرم(ص) و ائمه معصومین(ع)، دست‌پروردگان نخستین پیامبر اکرم(ص)، مسئله را چگونه دیده‌اند و چگونه عمل کرده‌اند که موفق بوده‌اند و چه نقشه راهی ارائه داده‌اند.
روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم
وی با اشاره به محور بعدی یعنی روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم، گفت: از سال 45 و از آغاز بررسی‌‌هایم این دغدغه وجود داشت که تا زمانی که ما راه مستقیم به قرآن را در اختیار نداشته باشیم و برای موضوعی که برای‌مان مطرح می‌شود، راهی تعریف نشده باشد که بتوانیم به وسیله آن به سراغ قرآن برویم و آیات و سور قرآن را مورد بررسی قرار بدهیم و بالاخره با قوت و ضعف، به هر ترتیب، مطالبی از معارف قرآن در ارتباط با موضوع مورد نظرمان در اختیار ما قرار بگیرد، به مقصود نمی‌رسیم. روش تحقیق موضوعی که از همان سال‌ها آغاز شد و بسیار کُند پیش رفت و تقریباً تا حدود 15 سال به جایی نرسید و در 15 سال دوم بود که اندکی بارقه‌های موفقیت ایجاد شد و تقریباً بعد از حدود 30 سال توانستیم به روشی برسیم که پس از آن سال و در دهه‌های اخیر مرتباً شاهد نتایج موفقیت‌آمیز آن بودیم.
حضور مؤثر استفاده‌کنندگان از کتاب روش تحقیق موضوعی در قرآن در نهادهای رسمی و مردمی و محافل قرآنی
وی با اشاره به قابل دسترس بودن آن نتایج در کتاب روش تحقیق موضوعی قرآن کریم چاپ دانشگاه زنجان و پس از آن چاپ بوستان کتاب، گفت: پس از چند سال پیگیری و تشکیل کارگاه‌هایی که بیشتر از همه در دانشگاه امام صادق(ع) برگزار شد، شاهد حضور مؤثر استفاده‌کنندگان از کتاب روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم در نهادهای رسمی و مردمی و محافل قرآنی بودیم.
ویژگی روش تحقیق موضوعی ارائه شده از سوی لسانی فشارکی از زبان خود او
لسانی با اشاره به خصوصیت این روش که چنین امکانی را برای حضور مؤثر استفاده‌کنندگان از آن فراهم می‌کرد، گفت: خصوصیت این روش این بود که به طور سریع افراد را صاحب این روش می‌کرد و آنان نیازی نداشتند این روش را نقل کنند و بگویند که کسی بوده، جایی بوده‌ایم و این طور به ما گفته‌اند و ... خودشان خیلی سریع صاحب روش می‌شده‌اند و می‌دیده‌اند که این روش از آن خودشان است و می‌توانند با خودشان تعریفش کنند و معرفش شوند و دیگران را به این راه بیاورند.
مشکل ما قابل تکثیر نبودن مصادر امور است
وی ضمن بیان انتقادی به یکی از مشکلات روش‌های آموزش سنتی قرآن اشاره و بیان کرد: در بسیاری از جاها مشکل ما این است که افرادی که مصدر اموری مانند تفسیر قرآن و مانند این‌ها هستند، قابلیت تکثیر ندارند. این‌ها بی شک و تردید بسیار مهم و بسیار بزرگ هستند اما هم خودشان می‌دانند و هم همه می‌دانند که تکثیر نشده‌اند و تکثیر نخواهند شد. آن‌ها نه تنها 200 نفر مثل خودشان در طول حیات علمی‌شان تکثیر نکرده‌اند، بلکه 20 نفر را هم تکثیر نکرده‌اند و همواره باید پیش از وقت افسوس خورد که اگر این چراغ خاموش شد، دیگر روشن نخواهد شد.
لسانی ادامه داد: بحمدلله تجربه این چند دهه ما در همین مسیر کارهای متواضع و هادی و معمولی متفاوت بود و همواره ما می‌دیدیم که جمعیت‌مان در حال تکثیر است. غالباً این جمع‌ها بی‌نام و نشان بودند و بسیاری از فعالان در این زمینه‌ها را ما نه می‌شناختیم و نه دیده بودیم؛ فقط خبر پیدا می‌کردیم در اطراف و اکناف در شهرها و روستاها دارند کار می‌کنند و نقطه اتصال‌شان گاهی فقط یک جلسه بوده است که به طور اتفاقی با جلسه‌ای که تحقیق موضوعی در قرآن کریم کار می‌شده، آشنا شده‌اند.
تدارک پایان‌نامه‌های متعدد تخصصی و بین‌رشته‌ای در مقاطع ارشد و دکتری در دانشگاه‌های مختلف، با استفاده از روش تحقیق موضوعی در قرآن، چاپ و نشر موارد قابل توجهی از پایان‌نامه‌های قرآنی یاد شده در قالب کتاب، طراحی و بارگذاری مستمر و کاربری گسترده سایتی با عنوان «کلام الله» که همچنان هم فعال است، از دیگر دستاوردهای این طرح در بخش روش تحقیق موضوعی قرآن کریم بود که لسانی به آن‌ها اشاره کرد.
سوره‌شناسی؛ قرآن‌شناسی تفصیلی
وی در ادامه به موضوع سوره‌شناسی پرداخت و گفت: ما در مسیر تحقیق موضوعی به طور طبیعی در دامن سلسله مطالعاتی در حوزه مطالعات قرآنی افتادیم که احساس کردیم ناگزیر عنوان آن «سوره‌شناسی» است. در واقع این عنوان به طور طبیعی خود را تعریف کرد و عنوان توضیحی آن هم به طور طبیعی این بود که سوره‌شناسی می‌تواند عبارت از قرآن‌شناسی تفصیلی باشد.
قرآن‌شناسی اجمالی و آسیب مهلک آن/ معرفی اجمالی و جمعی قرآن در بسیاری از موارد راه را می‌بندد
وی با بیان این که این عنوان اشاره‌ای به قرآن‌شناسی اجمالی دارد، گفت: قرآن‌شناسی اجمالی حاکی از آسیب مهلکی است که ما همواره در تاریخ اسلام و در تاریخ قرآن با آن مواجه بوده‌ایم و در تجربه چند دهه جمهوری اسلامی ایران هم این تجربه‌های تلخ مکرر شده است. مشکل این است که کوشش کردن برای معرفی قرآن به صورت اجمالی و جمعی و کلی در بسیاری از جاها به جای این که راه را باز کند راه را بسته است.
وی افزود: هر چه بیشتر قرآن را تقدیس و تجلیل کرده‌ایم نتیجه عکس گرفته‌ایم و افراد خیلی راحت گفته‌اند که این همه عظمت، این همه قداست، این همه وسعت، این همه پهناوری، این همه اقیانوس‌صفتی ... پس معنای آن این است که ما را به آن راهی نیست. بنابراین راه مستقیم در استفاده از قرآن تقریباً مسدود بوده است. ما اساس این را در نحوه قرآن‌شناسی اجمالی دیده‌ایم و راه‌حل آن را در قرآن‌شناسی تفصیلی پیدا کردیم و همین که این راه را پیدا کردیم و برای ما روشن شد حرکت‌مان با قبل از این روشنایی جدیدی که در مسیر برای ما حاصل شده بود، قابل مقایسه نبود.
در قرآن‌شناسی تفصیلی هر سوره یک قرآن است
لسانی ادامه داد: وقتی از قرآن‌شناسی اجمالی به قرآن‌شناسی تفصیلی گذر می‌کنیم و بنا بر این می‌شود که قرآن را تعریف کنیم و بگوئیم که قرآن عبارت است از 114 قرآن که در این قرآن جای گرفته است، و این 114 قرآن انواع تنوع‌ها را دارند، و خالق انسان و صاحب قرآن در این تنوع‌ها گوئی همه چیز را در نظر گرفته است، قرآن‌شناسی تفصیلی یا سوره‌شناسی نوع راه‌های بسته قبلی را باز می‌کند.
سوره‌شناسی؛ ایده‌ای برگرفته از مکتب و آموزه‌های اهل بیت(ع)
وی اساس این ایده را برگرفته از مکتب و آموزه‌های اهل بیت(ع) توصیف کرد و گفت: در مکتب اهل بیت(ع) به خصوص حتی اگر در مکتب‌های دیگر چنین نباشد تأکید بر این بوده است که قرآن به صورت اجمالی و کلی معرفی نشود، بلکه با سوره‌ها معرفی شود و نوعاً معرفی قرآن از طریق مکتب ائمه اهل بیت(ع) به سوره‌ای از قرآن یا سوره‌هایی از قرآن مردم را توجه می‌داده‌اند تا در پرتو آشنایی با یک سوره یا چند سوره، کم کم به تدریج، همان چیزی را که ما شبیه آن را در نزول تدریجی قرآن در طول 23 سال دعوت پیامبر اکرم(ص) می‌بینیم به آن شکل عمل شود و نتایج آن حاصل شود و بتوانیم موفقیت‌هایی نظیر موفقیت‌های آن 23 سال را شاهد باشیم.
سوره‌شناسی؛ از زمینه‌های گسترده تحقیق و تدبر در قرآن و رشته‌ای نوپدید در حوزه علوم قرآنی
وی در معرفی سوره‌شناسی بیان کرد: سوره‌شناسی یکی از زمینه‌های گسترده تحقیق و تدبر در قرآن است که در آن شخص محقق قرآن را نه به عنوان یک کتاب یا مجموعه‌ای از آیات، بلکه به عنوان سامانه‌ای متشکل از سوره‌ها مورد بررسی قرار می‌دهد و از جایگاه، اهداف، مقاصد، محور، موضوعات و ویژگی‌های خاص یکایک سوره‌ها بحث می‌کند. سوره‌شناسی یا قرآن‌شناسی سوره به سوره، یکی از رشته‌های نوپدید در حوزه علوم قرآنی است که به شناخت یکایک سوره‌ها در راستای تبیین تفاوت آن‌ها با دیگر سوره‌های قرآن می‌پردازد.
تفاوت سوره‌شناسی و تفسیر
وی ادامه داد: سوره‌شناسی برخلاف علم تفسیر در پی شناسایی چیستی و چرایی «سور»ها و حصارهایی است که به دور مجموعه‌هایی از آیات کشیده شده است و از جایگاه، اهداف و ویژگی‌های خاص یکایک سوره‌ها بحث می‌کند و حکمت و ماهیت و کیفیت این «سور»ها و حصارها را مورد بازیابی و بازشناسی قرار می‌دهد.
لسانی گفت: نزدیکترین انواع سنتی علوم قرآنی به این رشته نوپدید و کارآمد دو نوع فضائل القرآن با زیرمجموعه «فضائل السور» و «خواص القرآن» با زیرمجموعه «خواص الآیات و السور» است.
وی همچنین به نقش دائرة المعارف بزرگ اسلامی و حمایت مدیریت این مرکز در درخشیدن گرفتن نخستین بارقه‌های پروژه سوره‌شناسی نیز اشاره کرد و گفت: با تشکیل جلسات و کارگاه‌ها و نگارش مقالات، این پروژه ادامه پیدا کرده است.
وی با بیان این که متأسفانه هنوز کتاب سوره‌شناسی را نداریم، عنوان کرد: تأخیر در چاپ و انتشار آن به این دلیل بوده است که ما زمانی این کتاب را منتشر کنیم که حداقل خودمان به پاسخگو بودن آن اطمینان پیدا کرده باشیم و این کتاب بتواند مستقلاً در دست دیگران کار کند و نیازی نباشد که خود ما آن را مجدداً توضیح دهیم و یا تدریس کنیم.
لسانی به تشریح فعالیت‌های صورت گرفته در زمینه قصص قرآن با الگوی جدیدی که خود مد نظر داشته است و همچنین پژوهش‌هایش در سیره پیامبر اکرم(ص) بر اساس قرآن، مبتنی بر تجربه طرح‌های پیشین، نیز پرداخت.
تفسیر سوره‌شناختی آیات قرآن
ادامه سخنان لسانی به تفسیر سوره‌شناختی آیات اختصاص داشت و وی در این باره گفت: ما دیدیم که می‌توانیم وارد این عرصه شویم که آیه‌هایی که به نحوی در قرآن شاخصند، و البته همه به گونه‌ای شاخصند، تفسیر شود. ما در این روش در ابتدا آیه را در سیاق آن، که در روش تحقیق موضوعی قرآن مشخص شده است، جا می‌دهیم و بعد از آن که سیاق جایگاه آن آیه را در سوره مشخص کرد و نوبت به جایگاه آن سوره در میان سوره‌ها بر اساس مباحث سوره‌شناسی می‌رسد. در مجموع هم اگر آن آیه درست تفسیر و تحقیق شود سر از همه قرآن در می‌آورد.
لسانی افزود: البته ما در کارگاه‌هایی که در این زمینه داشته‌ایم فقط استارت می‌زنیم و نشان می‌دهیم که هر یک از آیه‌ها چه دامنه‌ای می‌توانند داشته باشند و چگونه می‌شود راجع به آن‌ها مطالب را به این نحو دنبال کرد.
تفسیر ترتیبی قرآن
آخرین مبحثی که لسانی به آن پرداخت تفسیر ترتیبی بود و در این باره گفت: تفسیر ترتیبی آخرین نیازی بود که هم آن را احساس کردیم و هم احساس توان کردیم که می‌توانیم قدم‌های اول را برای آن برداریم.
تعلیم پیامبر(ص) مغایر تفسیر ترتیبی از ابتدای قرآن است
لسانی عنوان کرد: تفسیر ترتیبی همیشه به این معنا بوده است که قرآن کریم در ترتیب جاودانه‌اش بعد از فاتحة الکتاب با سوره بقره آغاز می‌شود و همیشه ما باید از همین «یا بنی اسرائیل»ها آغاز کنیم؛ در صورتی که تعلیم پیغمبر اکرم(ص) غیر از این بوده است.
وی قرآن را دارای دو ترتیب دانست و بیان کرد: یک ترتیب قرآن برای ارائه آن به عنوان کتاب است که همین کتاب موجود است، اما یک ترتیب هم ترتیب آموزشی ـ پژوهشی و کاربردی است؛ که پیامبر اکرم(ص) با قول و فعل و تقریر خودشان آن را جا انداخته‌اند؛ که این ترتیب از آخر به اول است. این یکی از اعجازهای قرآن است که این دو ترتیب را می‌تواند دائم با هم تدارک کند.
لسانی با بیان این که هر گونه حرکت همراه با قرآن از آخر با اول است، اظهار کرد: جایگاه یک مبتدی در هر عرصه‌ای در ارتباط با قرآن، با آخرین سوره قرآن تعریف می‌شود و یک منتهی که دیگر به آخر قرآن رسیده باشد حق دارد سوره از بقره بگوید و بعد به سراغ ام الکتاب برود؛ که آغاز هر دو ترتیب قرار دارد. بر این اساس است که ما تفسیر ترتیبی را و راهی را که باید 1500 سال قبل آغاز می‌شده است، الان آغاز کرده‌ایم و کارگاه‌هایی را برگزار کردیم که در آن تفسیر ترتیبی قرآن از ناس آغاز شد.
آقای لسانی نکات بسیار جالبی را مطرح کردند. بسیار استفاده کردم 
