زمینه‌ تاریخی تفسیرنویسی آیت‌الله طالقانی

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، حامد شیواپور، عضو هیئت علمی پژوهشی مرکز معارف قرآن دانشگاه مفید به مناسبت سالروز رحلت مرحوم آیت‌الله طالقانی، ضمن نگارش یادداشتی درباره اهمیت تفسیر پرتوی از قرآن، زمینه تاریخی نگارش و ویژگی‌های این تفسیر، متن آن را در اختیار ایکنا قرار داده است که در ادامه مشروح آن را می‌خوانید.

بسم الله الرحمن الرحیم

نوزدهم شهریور ماه برابر با سالروز رحلت مجاهد نستوه و مفسر خبیر قرآن کریم، مرحوم آیت‌الله طالقانی است. مطلب کوتاه زیر به همین مناسبت به خادمان بزرگوار قرآن کریم در خبرگزاری ایکنا تقدیم شده است.

اهمیت تفسیر پرتوی از قرآن
تفسیر پرتوی از قرآن، نوشته مجاهد نستوه، مرحوم آیت‌الله طالقانی، تفسیری است که تدوین آن مقارن با یکی از مهم‌ترین مقاطع تاریخی سرزمین اسلامی ما بوده است. این تفسیر در روزگاری نوشته شده که سرزمین ما مانند دیگر سرزمین‌های اسلامی، خود را با مسائل ناشی از سیطره تجدد روبه‌رو می‌دید و مصلحان ما با پیش چشم داشتن تجربه مصلحان در سایر بلاد اسلامی، می‌کوشیدند تا با چالش‌های سهمناکی که تجدد پیش رویشان نهاده بود، پنجه درافکنند.
مرحوم طالقانی در این زمان و پس از رخوت زمستانی سال‌های پیش از شهریور ۱۳۲۰، همراه با مصلحان بیدار و دردمندی چون استاد شهید مطهری، مهندس بازرگان، استاد محمدتقی شریعتی و فرزند ایشان مرحوم دکتر شریعتی، سعی کرد تا با رجوع به سنت و تأملی دوباره در آن و با درک شرایط زمانه، پاسخی درخور برای پرسش‌های زمان خویش بیابد. رویکردهای نواندیشانه مرحوم طالقانی در تفسیر پرتوی از قرآن را باید با توجه به این شرایط دشوار تاریخی فهمید.
بهاءالدین خرمشاهی این تفسیر را از بسیاری از تفاسیر طراز اول قرآن، خواندنی‌تر و دلنشین‌تر و ذوق‌انگیزتر و دیده‌گشاتر و غفلت‌زداتر می‌داند(1). به نظر ایشان «استقبال حیرت‌انگیز مردم از این تفسیر و قبول خاطر و قبول عامی که پیدا کرد، همان‌قدر که از عشق مردم به تفسیر قرآن بود، از عشق مردم به مفسرش نیز حکایت داشت».(2)
این تفسیر مورد توجه خاص امام خمینی نیز واقع شده است. حجت‌الاسلام سیدمحمود دعایی در این باره چنین می‌گوید: یک روز من داشتم پرتوی از قرآن را مطالعه می‌کردم. بعد آن را بردم خدمت امام. ایشان با علاقه آن را مطالعه کردند و آن را تحسین و از من هم بسیار تقدیر کردند که این کتاب را در اختیارشان قرار داده بودم. بعد فرمودند: من بنای تقریظ نوشتن بر چیزی ندارم، ولی اگر چنین قصدی داشتم، بر این کتاب تقریظ می‌نوشتم. شما این کتاب را حتماً بده مصطفی بخواند، چون دارد تفسیر می‌نویسد و این کتاب کمکش می‌کند.(3)

زمینه تاریخی تألیف این تفسیر
مرحوم طالقانی پس از بازگشت از قم به تهران، تصمیم می‌گیرد که به تفسیر قرآن بپردازد. ایشان خود در سخنرانی به مناسبت شهادت استاد مطهری در این باره می‌گوید: من خودم به یاد دارم در حدود سال 1318 الی 1320 که از قم به تهران برگشتم ... شروع کردم تفسیر قرآن گفتن. از دو طرف کوبیده می‌شدیم: از یک طرف مجامع دینی که چه حقی دارد کسی تفسیر قرآن بگوید؟ این قرآن دربست باید خوانده بشود و به قرائتش مردم بپردازند... و چقدر من خودم فشار تحمل کردم تا بتوانم این راه را باز کنم که قرآن برای تحقیق است، برای تفکر و تدبر است، نه برای صرف خواندن و تیمن و تبرک جستن. همان‌طوری که مرحوم سید انقلابی ما، مرحوم سیدجمال‌الدین، قبل از آن گفت. تکیه او هم برای حرکت مسلمان‌ها و برای بیداری مسلمان‌ها همین بود که چرا قرآن برکنار شده.(4)
به گفته دکتر سیدمحمدمهدی جعفری، مرحوم طالقانی در سال 1341 تصمیم به تدوین و تألیف تفسیر گرفت. نخستین جلد تفسیر پرتوی از قرآن در سال 1342 منتشر شد و آن در هنگامی بود که آیت‌الله طالقانی در زندان قصر به سر می‌برد. ایشان در همین سال پس از انتقال به زندان، در جمعی معدود اما بسیار علاقه‌مند، جلسات تفسیری خود را به‌ صورت روزانه تشکیل داد و تقریرهای ایشان به رشته تحریر در آمد. این یادداشت‌ها پاک‌نویس می‌شد و به نظر ایشان می‌رسید. آیت‌‌الله طالقانی پس از جرح و تعدیل و تصحیح و تکمیل آن یادداشت‌ها، آنها را برای چاپ و انتشار تصویب می‌کرد. این شیوه که بعدها از صورت روزانه به‌ صورت هفتگی درآمد و گاه با وقفه‌هایی نیز روبه‌رو بود، بیش از سه سال طول کشید.  ایشان پس از آزادی از زندان، تفسیر را شخصاً و مستقیماً ادامه داد و آیات 145 سوره بقره تا آخر را تفسیر کرد.(5)
دکتر جعفری درباره نقش خود در تدوین این بخش می‌گوید که پس از آزادی‌اش از زندان در سال‌های ۱۳۵۵ تا ۱۳۵۸ به ویراستاری و انتشار جلد پنجم تفسیر (سوره آل‌عمران) دست زد که آیت‌الله طالقانی خود در اختیارش گذاشته بود و در سال 1362 دست‌نوشته‌های ایشان در تفسیر 23 آیه اول سوره نساء را که در سال ۱۳۵۴ نوشته بود با یادداشت‌های ایشان در زندان اوین در تفسیر همان آیات به صورت یک‌جا به عنوان جلد ششم پرتوی از قرآن چاپ و منتشر کرد و «فرهنگ پرتوی از قرآن» را بدان افزود.(6)
همان‌طور که گفته شد، بخش زیادی از این تفسیر در زندان تدوین شده است. مرحوم طالقانی خود در این باره می‌گوید: اگر تفسیری نوشتم و... به هر حال مورد توجه واقع شده... از برکت زندان بود! زندانی که دیگر هیچ مسئولیتی نداشتم جز این‌که راه بروم، یک سوره‌ای، یک آیه‌ای را در نظر بگیرم، دور حیاط زندان، وقت خوابیدن، وقت آسایش، چیزی بفهمم و یادداشت کنم و مهم‌ترین مسئولیت را برای خودم همین می‌دیدم و با وسائل و مشکلاتی به خارج بفرستم تا به ‌صورت چاپ و انتشار در بیاید.(7)
به گفته دکتر جعفری، مجموعه آثار تفسیری مرحوم طالقانی به‌جز سخنرانی‌های پراکنده و غالباً تدوین نشده، سخنرانی‌های رادیویی سال‌های نخستین پس از شهریور بیست و تفسیرهای تلویزیونی «با قرآن در صحنه» پس از پیروزی انقلاب، شش جلد تفسیر از قرآن به شرح زیر است:
جلد 1: از سوره حمد تا آیه 141 بقره (جزء اول قرآن)
جلد 2: 141 تا آخر بقره (جزء دوم و بخشی از جزء سوم)
جلد 3: سوره نبأ تا طارق (نیمه اول جزء 30)
جلد 4: سوره أعلی تا آخر قرآن (نیمه دوم جزء 30)
جلد 5: سوره آل عمران
جلد 6: سوره نساء در دو نوبت: نوبت اول تا آیه 23 پیش از زندان در سال 54، نوبت دوم تا آیه 24 در زندان اوین بین 54 تا 57 که هر دو نوبت مستقلاً و به دنبال یکدیگر چاپ شده است.
بنابراین، تفسیر پرتوی از قرآن، پنج جزء قرآن یعنی یک ششم آن را در بر می‌گیرد. چنان‌که گفته شد، جلد ششم پیوستی با نام «فرهنگ پرتوی از قرآن» دارد که گردآورده سیدمحمدمهدی جعفری است و لغات و اصطلاحات این شش جلد را که مرحوم طالقانی به شیوه خاص خود توضیح داده و معنی کرده، یک‌جا گردآورده است.(8)

ویژگی‌های تفسیر پرتوی از قرآن
عمده‌ترین ویژگی این تفسیر، صبغه اجتماعی و سیاسی آن است. یکی از ویژگی‌های تفاسیر اجتماعی، توجه به ابعاد تربیتی، اخلاقی و هدایتی انسان است. از نشانه‌های این توجه آن است که مفسر در تفسیر آیات معمولاً از بحث‌های پیچیده علمی دوری می‌کند. این ویژگی مثلاً در تفسیر فی ظلال القرآن و تفسیر المنار در اهل سنت و تفسیر نمونه و تفسیر من وحی القرآن در شیعه آشکار است. از همین رو پرهیز مرحوم طالقانی از مباحث پیچیده ادبی، کلامی و فقهی و دوری از تفصیل در بحث از روایات تفسیری، برای رسیدن به اهداف اصلاحی و انقلابی در تفسیر آیات مورد توجه قرار گرفته است.(9)
تفسیر پرتوی از قرآن نیز از همین رو از بهترین نمونه‌های تفسیر اجتماعی است. به درستی به این نکته اشاره شده است که توجه ایشان به مسائل اجتماعی در تفسیر، جبران کم‌توجهی به اجتماعیات اسلام بود. وانگهی او در زمانه‌ای می‌زیست که مارکسیسم داعیه‌دار چنین مباحثی بود و اسلام جدا از سیاست و اجتماع تلقی می‌شد.(10)
جالب است بدانیم که در «دایرة‌المعارف جهان متجدد اسلامی» (چاپ آکسفورد) نیز به این ویژگی تفسیر پرتوی از قرآن توجه شده است. در این دایرةالمعارف ویژگی‌های اجتماعی و نوگرایانه این تفسیر چنین معرفی شده است: تمایز این تفسیر از آثار تفسیری سنتی این بود که زبانی ساده را برای دسترسی عموم مردم به‌کار می‌گرفت. طالقانی از قرآن دیدگاهی انقلابی را نسبت به تاریخ استنباط می‌کند که طبق آن، جوامع از شرایط بد به شرایط بهتر حرکت می‌کنند. او هم‌چنین از «اراده آزاد» [اختیار] در برابر اعتقاد به «تقدیر» [جبر] دفاع می‌کند. طالقانی از این مقدمات نتیجه می‌گیرد که مسلمانان خود باید سرنوشت خویش را به دست گیرند و علیه دشمنان درونی و بیرونی خویش بستیزند تا شرایط خود را بهبود بخشند و عدالت را به دست آورند. طالقانی با تلاش برای نشان دادن رابطه قرآن با مسائلی که ایرانیان با آن مواجه بودند، گفتمانی ایدئولوژیک را به ‌وجود آورد که گروه‌های گوناگونی که مدعی وراثت او بودند، جذابیت دیرپای آن را تصدیق کردند.(11)
مرحوم طالقانی خود نیز به این ویژگی مهم توجه داشته و در مواضع متعددی از آن سخن گفته است. ایشان مثلا می‌گوید: ... شما را به خدا بیایید قرآن را از دست عمال اموات بیرون آوریم. این کتاب کتاب حیات، کتاب حرکت، کتاب قدرت، کتاب ایمان، کتاب هدایت است، ولی به چه روزی در میان ما افتاده است؟(12)
ایشان هم‌چنین در مقدمه تفسیر خود می‌گوید: این کتاب هدایت که چون نیم قرن اول اسلام، باید بر همه شئون نفسانى و اخلاقى و قضاوت و حکومت حاکم باشد، یک‌سره از زندگى برکنار شده و در هیچ شأنى دخالت ندارد. دنیاى اسلام که با رهبرى این کتاب، روزى پیشرو و رهبر بود، امروز دنباله‏‌رو شده، کتابى که سند دین و حاکم بر همه امور بوده، مانند آثار عتیقه و کتاب ورد، تنها جنبه تقدیس و تبرّک یافته و از سر حد زندگى و حیات عمومى برکنار شده و در سرحد عالم اموات و تشریفات آمرزش قرار گرفته و آهنگ آن اعلام مرگ است.(13)
سخن درباره این تفسیر ارزشمند را در همین جا به پایان می‌بریم و برای مفسر گرانقدرش، علو درجات را از خدای مهربان درخواست می‌کنیم.

پی‌نوشت‌ها
1 ـ خرمشاهی، تفسیر و تفاسیر جدید، ص۱۳۷.
2 ـ همو، ص۱۳۷.
3 ـ شاهد یاران، ص۱۵.
4 ـ از آزادی تا شهادت، ص۱۵۵.
5 ـ صدر حاج سیدجوادی، دایرة‌المعارف تشیع، ج3، صص609 و۶۱۰.
6 ـ خرمشاهی، دانشنامة قرآن و قرآن‌پژوهی، ج1، ص843.
7 ـ از آزادی تا شهادت، ص157.
8 ـ خرمشاهی، دانشنامة قرآن و قرآن‌پژوهی، ج2، صص1397 و ۱۳۹۸.
9 ـ مؤدب، روش‌های تفسیر قرآن، صص282 و ۲۸3.
10 ـ اسفندیاری، پیک آفتاب، ص342.
11 ـ The Oxford Encyclopedia of the modern Islamic world, vol.3, p.182.
12 ـ عقیقی بخشایشی، طبقات مفسران شیعه، ج4، ص492.
13 ـ طالقانی، پرتوی از قرآن، ج1، ص13.

منابع
1. اسفندیاری، محمد، پیک آفتاب: پژوهشی در کارنامة زندگی و فکری آیت الله سید محمود طالقانی، صحیفة خرد، ۱۳۸۳.
2. خرمشاهی، بهاءالدین، تفسیر و تفاسیر جدید، انتشارات کیهان، تهران، ۱۳۶۴.
3. خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامة قرآن و قرآن‌پژوهی، انتشارات دوستان و ناهید، تهران، 1377.
4. شاهد یاران، ماهنامة تاریخی فرهنگی، یادمان آیت ‌الله سید محمود طالقانی، دورة جدید، شمارة ۲۲، شهریور ۱۳۸۶.
5. صدر حاج ‌سیدجوادی، احمد، دایرة‌المعارف تشیع، زیر نظر کامران فانی و بهاء‌الدین خرمشاهی، نشر شهید سعید محبی، تهران، 1380.
6. طالقانی، سید محمود، از آزادی تا شهادت (اسناد جنبش اسلامی)، انتشارات ابوذر، تهران، 1358.
7. طالقانی، سید محمود، پرتوی از قرآن، شرکت سهامی انتشار، تهران‏، چاپ چهارم‏، 1362.
8. عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، طبقات مفسران شیعه، ج4، دفتر نشر نوید اسلام، قم، 1376.
9. مؤدب، سید رضا، روش‌های تفسیر قرآن، انتشارات دانشگاه قم، قم، 1385.
10. The Oxford Encyclopedia of the modern Islamic world, Oxford university press, New York, 1995.