«انوار جاودان»؛ الگویی برای تألیف یک تفسیر جامع/ امتیاز روش تفسیری آیت‌الله خزعلی
گروه اندیشه: رئیس مرکز فرهنگ و معارف قرآن، روش تفسیری آیت‌الله خزعلی در «انوار جاودان در تفسیر قرآن» را روش بسیار ارزشمندی خواند و گفت: اگر تفسیری با همین روش ادامه پیدا کند، تفسیر جامع و پرباری پدید خواهد آمد.
حجت‌الاسلام و المسلمین محمدصادق یوسفی مقدم، رئیس مرکز فرهنگ و معارف قرآن در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، به بیان نکاتی درباره انوار جاودان در تفسیر قرآن، تألیف آیت‌الله ابوالقاسم خزعلی پرداخت.
سابقه تفسیری آیت‌الله خزعلی
یوسفی مقدم در ابتدا با اشاره به سابقه تفسیری آیت‌الله خزعلی، گفت: آیت‌الله خزعلی از جمله مفسران قرآن کریم هستند که در قبل از پیروزی انقلاب اسلامی درس تفسیر ایشان درس تفسیر جامع و قابل قبولی برای فضلای حوزه علمیه قم بود و کسانی که اهل فضل و کمال بودند به طور معمول سعی بلیغی داشتند که در درس تفسیر آیت‌الله خزعلی حضور پیدا کنند و از این درس پر مایه و پر محتوا غافل نمانند.
وی ادامه داد: مجموعه بحث‌های تفسیری آیت‌الله خزعلی جمع‌آوری شد و این مجموعه بحث‌های تفسیری به مرکز فرهنگ و معارف قرآن سپرده شد و این مرکز هم آن مباحث را استخراج کرد و به صورت متنی تفسیری تحت عنوان انوار جاودان در تفسیر قرآن منتشر کرد.
یوسفی مقدم با بیان این‌که این تفسیر در دو جلد منتشر شده است، بیان کرد: در این تفسیر سوره مبارکه حمد به طور کامل و همچنین سوره مبارکه بقره تا آیه 33 تفسیر شده است. البته به ما اطلاع دادند که ایشان بحث‌های دیگری هم در ادامه دارد که قرار شد به دست ما برسد، اما متأسفانه به دست ما نرسید. ولی همین مقداری هم که انجام گرفته است برای جامعه قرآن‌پژوه و علاقه‌مندان به تفسیر قرآنی بسیار می‌تواند مفید واقع بشود.
ارزشمندی روش تفسیری انوار جاودان/ انوار جاودان؛ الگویی برای تألیف یک تفسیر جامع
رئیس مرکز فرهنگ و معارف قرآن روش تفسیری آیت‌الله خزعلی را در تفسیر انوار جاودان روش بسیار ارزشمندی خواند و گفت: به نظر من اگر تفسیری با همین روش ادامه پیدا کند تفسیر جامع و پرباری در حوزه علمیه پدید خواهد آمد.
روشمندی علمی؛ یکی از ویژگی‌های مهم برای تفسیر
وی با اشاره به ویژگی‌های ضروری برای یک تفسیر مطلوب بیان کرد: یکی از ویژگی‌های مهم برای تفسیر این است که برخوردار از روشمندی علمی باشد. بدیهی است که اگر تفسیر از یک روش در پرداختن به معارف قرآن برخوردار نباشد ساحت بحث به روی مهمان‌های ناخوانده فراوانی گشوده می‌شود؛ به این معنا که یک سلسله مباحثی طرح می‌شود که این مباحث گاه ممکن است ارتباطی به موضوع تفسیر نداشته باشد یا ارتباط عمیقی نداشته باشد.
ناروشمندی تفسیر ممکن است به انحراف در تفسیر منجر شود
یوسفی مقدم ادامه داد: مباحثی که غیرمرتبط با تفسیر هستند گاهی چنان جایی در تفسیر پیدا می‌کنند که به ادبیات تفسیری تبدیل می‌شوند و خواننده و پژوهشگر را در مسیر انحراف قرار می‌دهند و یک مجال و فضایی برای تنفس درست در اختیار مخاطب قرار نمی‌دهد و مخاطب را در مسیری بسیار مشکل‌ساز و انحرافی در حوزه تفسیر قرار می‌دهد. بنابراین یک مسئله بسیار مهمی که در حوزه تفسیر لازم است این است که تفسیر از یک روشمندی علمی برخوردار باشد.
وی افزود: دانش تفسیر دانش بسیار سترگی است که بسیاری از مطالعات اسلامی و بسیاری از فعالیت‌های دینی از این منبع، یعنی از منبع تفسیر آیات قرآن کریم، سرچشمه می‌گیرد. بنابراین بسیار مهم است که تفسیر از یک روشمندی علمی و سازوکار منطقی درستی برخوردار باشد.
هر گونه روشمندی در تفسیر مفید نیست
یوسفی مقدم البته با خاطرنشان کردن این مسئله که هر گونه روشمندی نمی‌تواند مفید باشد، بیان کرد: روشمندی‌ای مفید است که بر پایه مختصات تفسیر و علوم قرآن استوار باشد.
وی در این باره اظهار کرد: به طور مثال اگر بحثی علوم قرآنی در حوزه تفسیر باید گشوده شود، این بحث باید با مبانی علوم قرآن باز شود. در واقع علوم قرآن حوزه‌های مختلف و متفاوت دارد و اندیشمند تفسیری باید به این حوزه‌های متفاوت علوم قرآنی آشنایی داشته باشد تا بتواند آن بحث مربوط به علوم قرآنی را از آب دربیاورد. یا اگر بحثی مربوط به معارف قرآن است خود این بحث هم باز روشمندی به خصوصی دارد. در هر صورت مختصات تفسیر باید در روش تفسیر مورد توجه قرار بگیرد والا صرف روشمندی در تفسیر برای تفسیر مفید نیست. بنابراین روشمندی‌ای که مبتنی بر پایه‌های اختصاصی تفسیر باشد یکی دیگر از ویژگی‌هایی است که باید در تفسیر مورد توجه قرار بگیرد.
وی افزود: این‌هایی که عرض کردم و این ویژگی‌ها چیزهایی است که در تفسیر آیت‌الله خزعلی وجود دارد.
جایگاه روش تفسیر قرآن به قرآن و روایات در تفسیر انوار جاودان
یوسفی مقدم همچنین با اشاره به بحث تفسیر قرآن به قرآن، گفت: بسیاری بر این باور هستند که ما باید منهج قرآن به قرآن را مورد توجه قرار بدهیم، اما به این نکته هم باید توجه کرد که ما نمی‌توانیم از اندیشههای اهل بیت(ع) در حوزه تفسیر بی‌نیاز باشیم. آن‌ها دیده‌بان و هدایت‌کنندگان به فهم درست قرآن بوده‌اند و ما می‌توانیم با اندیشههای اهل بیت(ع) به عنوان مسیریاب توجه کنیم و اندیشههای اهل بیت(ع) می‌تواند برای ما حکم مسیریاب داشته باشد و ما با این نگاه به سراغ روایات آنان برویم. این هم یکی دیگر از ویژگی‌های تفسیر مطلوب است.
وی با اشاره به این مطلب که در تفاسیر مختلف به گونه‌های متفاوتی با مسائل مطرح شده برخورد شده است، در مورد تفسیر انوار جاودان، گفت: صاحب این تفسیر در بحث‌های خود کاملاً بحثی روشمند ارائه می‌دهد و ثانیاً روشمندی بر پایه مختصات دانش تفسیر قرار گرفته است؛ یعنی هم مختصات مربوط به حوزه علوم قرآن و هم مختصات مربوط به حوزه تفسیر معارف قرآن در نظر گرفته شده است. همچنین توجه ایشان به روایات نیز در عین ارائه یک تفسیر قرآن به قرآن قابل توجه است.
وی در مورد ویژگی آخر بیان کرد: وقتی که شما به سراغ تفسیر آیت‌الله خزعلی می‌روید احساس می‌کنید که ایشان یک تفسیر قرآن به قرآن دارد. خب تفسیر قرآن به قرآن برای ایشان یک اصل است و ایشان برای فهم مراد یک آیه از آیات خداوند، انباشتی از آیات هم موضوع را در کنار هم قرار می‌دهد و با تجزیه و تحلیل آیات مشابه و به اصطلاح مقارن از نظر مفهوم، به مفاد آن آیه شریفه دست پیدا می‌کند؛ که در حقیقت نوعی روشمندی و پایه برای دستیابی به تفسیر صحیح موضوعی است.
یوسفی مقدم ادامه داد: خب این یک روش بسیار مهمی است و ایشان کاملاً به این نکته توجه دارد و وقتی که آیهای را می‌خواهد مورد بررسی قرار بدهد حتماً به سراغ آیات مشابه و آیات هم موضوع و آیاتی که از نظر معانی مقارن با یکدیگر هستند می‌رود و آن‌ها را کنار هم قرار می‌دهد و بر این اساس به تفسیر قرآن و آیات قرآن می‌پردازد، اما ایشان در عین حال از توجه به معارف اهل بیت(ع) و اندیشههای اهل بیت غافل نیست؛ به این معنا که مسیریابی در معارف اهل بیت(ع) را مورد توجه قرار می‌دهد و با این توجه به سراغ روایات تفسیری می‌رود و با برداشت بسیار جالب از روایات تفسیری آن‌ها را در خدمت تفسیر قرآن کریم قرار می‌دهد. خب این هم یکی از ویژگی‌های بسیار مهم تفسیری آیت الله خزعلی است.
واژه‌شناسی در تفسیر انوار جاودان
وی در ادامه به روش واژه‌شناسی آیت‌الله خزعلی پرداخت و گفت: ایشان برای واژه‌شناسی یک مسیر بسیار منطقی را در پیش می‌گیرد. می‌دانید که یکی از مشکلات در حوزه تفسیر واژه‌شناسی قرآن کریم است و این که واژه‌های قرآن چه معنایی می‌توانند داشته باشند. آیت‌الله خزعلی برای فهم معنای یک آیه به نگاه‌های اصحاب لغت، به دقت توجه می‌کند. در همین زمینه سعی می‌کند آن نکته‌هایی را هم که در شأن نزول آیه بوده است مورد توجه قرار بدهد. در کنار این قضیه تلقی‌هایی که در عصر نزول از یک واژه وجود داشته است، آن تلقی‌ها را هم مورد توجه قرار می‌دهد.
یوسفی مقدم ادامه داد: بنابراین آیت‌الله خزعلی سه عرصه را برای فهم معنای یک واژه در قرآن کریم مورد توجه قرار می دهد؛ یک عرصه مفهوم‌شناسی لغوی، که استنباط فهم صحیح از یک واژه را از منابع لغوی میسر می‌سازد، عرصه دوم این است که واژه‌های قرآن بی‌ارتباط به شأن نزول نیستند و ایشان این نکته را هم مورد توجه قرار می‌دهد و در عین حال ایشان آن تلقی‌ای را هم که در عرف و جامعه در عصر نزول از واژه‌ها داشته‌اند مورد توجه قرار می‌دهند و این روش بسیار منطقی و صحیح برای دریافت مفاد یک واژه در قرآن کریم است. بنابراین آیت‌الله خزعلی در حوزه واژه‌شناسی هم مسیری منطقی و منتهی به یک به تعبیری واژه‌شناسی دقیق و صحیح و بی‌پیرایه انتخاب کرده‌اند و ما می‌توانیم در همین بحث‌های تفسیری که ایشان داشته‌اند این مسئله را مورد توجه قرار بدهیم.
وی در پایان این بخش از این گفت‌وگو بیان کرد: در مجموع من احساس می‌کنم که مشی‌ای که جناب آقای خزعلی در تفسیر پیموده‌اند، مشی‌ای کاملاً حساب شده و مبتنی بر یک روش علمی است؛ روش علمی‌ای که خود مبتنی بر مختصات تفسیر قرآن کریم است و در عین حال ایشان سعی کرده‌اند در فهم معنای آیه آن تعاطی و تعامل میان آیات هم موضوع را مورد توجه قرار بدهند و از طرف دیگر به اندیشههای اهل بیت(ع) به عنوان مسیریاب و به عنوان اندیشه‌هایی که می‌توانند راهگشا، راهنما و هدایتگر به سوی مفاهیم آیات شریفه قرآن باشند توجه کنند و در واژه‌شناسی آیات قرآن کریم هم مسیری منطقی را با سه ضلع بسیار دقیق طی می‌کنند؛ ضلع واژه‌شناسی لغوی و ضلع توجه به نکته‌های نهفته در شأن نزول و ضلع تلقی‌های عصر نزول از هر واژه در آیات قرآن کریم.
وی افزود: بر همین اساس من فکر می‌کنم اگر ما با همین روش به تفسیر آیات قرآن بپردازیم می‌توانیم به نکته‌های عمیق، دقیق و کارگشا در عرصه معارف قرآن دست پیدا کنیم.
