شب قدر و ارتباطش با سرنوشت یکسال
گروه حوزه‌های علمیه ــ سوره قدر از سوره‌های دارای مضامین عالی از نظر مباحث مختلف عبادی و اعتقادی است که برخی از مباحث تفسیری آن مورد اختلاف و برخی دیگر مورد اتفاق مفسرین، است.
به گزارش ایکنا؛ اهمیت پرداختن به تفسیر سوره‌ها و آیات قرآن کریم نه از باب تکرار است، بلکه تدبر در آیات قران مسأله‌ای است که راه را برای فهم و درک بهتر و بیشتر مفاهیم و مضامین آیات در بستر تعمق در مباحث، میسر می‌سازد.
حجت‌الاسلام والمسلمین حسین بنیادی، نائب رئیس اول مجمع عمومی جامعه مدرسین و عضو مجمع عالی تفسیر قرآن کریم حوزه علمیه است که در سلسله مباحثی به تفسیر این سوره و بیان نظرات مفسران پرداخته‌اند که به شرح زیر است:
در قرآن کریم واژه «تدبر» فقط در مورد قرآن و آیات آن استعمال شده و انسان را به تدبر در قرآن و آیات آن فراخوانده که اشاره‌ای کوتاه و گذرا به این آیات خالی از لطف نیست به‌ویژه در ماه مبارک رمضان که ماه نزول قران است. قرآن کریم هدف از نزول قرآن را تدبر در آیات آن و فرا گیری و تذکر از آن می‌داند: کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ مُبارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیاتِهِ وَلِیَتَذَکَّرَ أُولُواالْأَلْبابِ(ص/۲۹)؛ قرآن کتاب بابرکتی است که آن را به سوی تو(ای پیامبر) فرستادیم تا (مردم) در آیات آن تدبّر کنند و برای خردمندان تذکّر است. همچنین قرآن کریم انسان‌ها را به تدبر در قرآن توصیه می‌کند و در ترک آن، انسان‌ها را توبیخ می‌کند و می‌فرماید: أَفَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ كانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلافاً كَثِيراً (نساء/۸۲)؛ آيا در قرآن تدبر نمی کنند؟ و اگر از جانب غير خدا بود در آن اختلافى بسيار مى‌يافتند.
و از طرفی ترک تدبر در قرآن را مساوی با گمراهی و فاصله گرفتن از هدایت می‌شمارد، از این‌رو همگان را به تدبر در قرآن فرامی‌خواند: أَفَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلى قُلُوبٍ أَقْفالُها(محمد/۲۴)؛ آیا در قرآن تدبر نمی‌کنند یا بر قلوب آنها قفل‌ها زده شده؟ از این‌رو می‌توان تدبر در قرآن را به مراتب مختلفی از جمله توجه به معانی قرآن هنگام قرائت و مرتبه بالاتر آن ژرف‌نگری در قرآن و آیات آن به معنای تفسیر و تعمیق، دانست. به هر صورت چنان که تمام قرآن به دلیل فهم و عمل به آیات نیاز به تفسیر متقن دارد، سوره مبارکه قدر نیز از امر به تدبر، مستثنی نیست.
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ
إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ﴿۱﴾ وَمَا أَدْرَاكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ﴿۲﴾ لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ﴿۳﴾ تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ﴿۴﴾ سَلَامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ﴿۵﴾؛ ترجمه: به نام خداوند بخشنده بخشایشگر، ما آن (قرآن) را در شب قدر نازل كردیم!(۱) و تو چه می دانى شب قدر چیست؟!(۲) شب قدر بهتر از هزار ماه است!(۳) فرشتگان و «روح» در آن شب به اذن پروردگارشان براى(تقدیر) هر كارى نازل مى شوند. (۴) شبى است سرشار از سلامت (و بركت و رحمت) تا طلوع سپیده! (۵).
سوره مبارکه قدر، مکی است و دارای پنج آیه است البته برخی مفسرین با توجه به روایاتی که سبب نزول قرآن را بیان کرده‌اند، احتمال مدنی بودن سوره قدر را نیز داده‌اند، اما چنان که در معنای نزول قرآن خواهیم گفت احتمال مکی بودن این سوره بیشتر است و به عبارت دیگر سبب نزول سوره قدر در خود سوره ذکر شده که نزول دفعی آن است و این با مکی بودن سوره قدر سازگارتر است.
موضوعاتی که در این سوره، مورد توجه بیشتر مفسرین قرار گرفته عبارتند از: نزول قرآن در شب قدر-۲- معنای درک شب قدر - ۳- شب قدر، معنا و وسعت آن-۴- نزول ملائکه و روح -۵- شب رحمت و برکت و...که در بخش‌های بعدی به هرکدام با رعایت اختصار می‌پردازیم. البته فضائل قرائت سوره قدر بسیار است که در روایات به آنها تصریح شده که خوانندگان محترم را به منابع معتبر ارجاع می‌دهیم و فقط به یک مورد اشاره می‌کنیم: سوره قدر نود و هفتمین سوره قرآن کریم است که مکی و 4 آیه دارد. از امام باقر(ع) روایت شده است: هرکس سوره انا انزلناه... را با صدای بلند بخواند مانند آن است که شمشیر خود را در راه خداوند عزوجل کشیده است(جهاد می‌کند) و هرکس این سوره را آهسته قرائت نماید مانند آن است که در راه خدا در خون خود آغشته شده است و هر کس این سوره را 10 بار بخواند خداوند گناهان او را محو می‌کند(کافی ج۲ ص۴۵۴).
نزول همه قرآن در شب قدر
به اتفاق مفسرین، ضمیر در انزلناه به قرآن برمی‌گردد و ظاهر آیه گویای آن است که تمام قرآن در شب قدر نازل شده نه برخی از آیات قرآن، تعبیر به انزال در آیه اول مؤید همین مطلب است که ظاهر در اعتبار یکبارگی و یکپارچگى انزال تمام قرآن در شب قدراست، نه تنزیل که ظهور در نازل کردن تدریجى قرآن است. در رابطه با همین معنا می‌توان به آیه شریفه و الکتاب المبین/ انا انزلناه فى لیلة مبارکة، استناد کرد که صراحت در نزول دفعی قرآن بر پیامبر(ص) دارد و می‌فرماید: همه کتاب را در آن شب نازل کردیم، چون سیاق آیه این است که ابتدا قسم به همه کتاب می‌خورد و سپس می‌فرماید: ما این کتاب را که به حرمتش قسم خوردیم، در یک شب نازل کردیم.
مبنای این اختلاف که در شب قدر قران به صورت دفعی یا به صورت تدریجی بر پیامبر نازل گردیده، اختلاف در ظاهر معنای دو کلمه انزال و تنزیل است. از این‌رو مدلول آیات اینطور می‌شود که قرآن کریم به دو نوع نزول داشته، اول نزول دفعی که در یک شب معین و خاص نازل گردیده، و دوم نزول تدریجی که در مدت بیست و سه سال نبوت نبی اکرم(ص) سوره‌ها و آیات قران بر پیامبر(ص) نازل گردیده ودلیل بر نزول تدریجی را می‌توان آیه شریفه «و قرآنا فرقناه لتقراه على الناس على مکث و نزلناه تنزیلا» دانست.
مرحوم علامه طباطبایی(ره) این آیه را نیز «وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً واحِدَةً كَذلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَكَ وَ رَتَّلْناهُ تَرْتِيلًا» دلیل بر نزول تدریجی قرآن می‌داند، ایشان در ادامه می‌فرماید: نباید به گفته بعضى اعتنا کرد که گفته‌اند: معناى انزلناه این است که شروع به انزال آن کردیم، و منظور از انزال هم انزال چند آیه از قرآن است، که در آن شب یکباره نازل شد نه همه آن.
بنابر این در قرآن کریم هرجا تعبیر از انزال شده اشاره به نزول دفعی و هر جا تعبیر از تنزیل شده اشاره به نزول تدریجی قرآن دارد. در همین رابطه تذکر این نکته واضح، لازم است که شأن نزول آیات قرآن مربوط به نزول تدریجی آیات است چنانچه هرگاه صحبت از فلسفه نزول آیات و یا محیط نزول آیات می‌شود، می‌تواند اشاره به هردو نوع نزول داشته باشد؛ یعنی فلسفه و محیط نزول امری مشترک است میان نزول دفعی قرآن که گفته شود: فلسفه یا محیط نزول قرآن و یا بگوییم فلسفه و محیط نزول آیات قرآن.
ثمره نزول دفعی
ثمره بحث از نزول دفعی قرآن که ظاهر سوره قدر بدان اشاره دارد، می‌توان این گونه بیان کرد:
۱- سر فرود آوردن قرآن به طور کامل به آسمان دنیا برای بزرگداشت شأن قرآن و کسی که بر او نازل شده، بوده است.
۲- قرآن یک‌جا به آسمان دنیا فرود آمد تا آنچه خداوند با برانگیختن پیامبری نصیب امت کرده بود به آنها تسلیم کند.
۳- یک‌جا فرود آمدن قرآن به آسمان دنیا، تکریم و گرامی داشتن بنی آدم و تعظیم مقام آنها نزد ملائکه است.
البته چنان که معلوم است این ثمرات نوعی برداشت ذوقی است که البته خالی از لطافت نیست. البته هر جا سخن از نزول دفعی قرآن است با توجه به قرائن و کلمات قبل و بعد آن، اشاره دارد به عظمت نزول قرآن به این معنا که مباحث مربوط به مفاهیم و علوم قرآنی، خلاصه در نزول آن نمی‌شود بلکه محتوی و اعجاز قرآن دایره وسیعی از مباحث را در بر می‌گیرد، اما جلال و شکوه نزول قرآن، بصورت ویژه‌ای مورد عنایت صاحب قرآن قرار گرفته است.
نکته دوم در این بخش مربوط است به لیلة القدر که شب قدر چه شبی است و از منظر زمانی، چه زمانی است؟ در ابتدا لازم است که معنا یا به تعبیری معادل کلمه قدر در فارسی بیان شود، مترادف قدر: اندازه، ارزش، بها، قیمت، ارج، بزرگی، بلندی، مقام، تقدیر، سرنوشت، قضا، حکم، فرمان، اندازه، اندازه چیزی است.
در اين سوره آن شبى كه قرآن نازل شده را شب قدر ناميده و ظاهرا مراد از قدر تقدير و اندازه‌گيرى است، پس شب قدر شب اندازه‌گيرى است، خداى تعالى در آن شب حوادث يك سال را يعنى از آن شب تا شب قدر سال آينده را تقدير مى‌كند، که شامل زندگى، مرگ، رزق، سعادت، شقاوت و امور ديگر انسان‌ها است.
در سوره دخان هم كه در بیان حال و وصف شب قدر است همین معنا را می‌رساند: «فيها يفرق كل امر حكيم امرا من عندنا انا كنا مرسلين رحمة من ربك» چون فرق به معناى جداسازى و مشخص كردن دو شی از همدیگر است كه آن امر و آن واقعه‌اى كه حتمی است و بايد رخ دهد با تقدير و اندازه گيرى مشخص می‌کنند.
مرحوم علامه طباطبایی در بیان اینکه شب قدر چه زمانی است می‌فرماید: و از اين استفاده مى‌شود كه شب قدر منحصر در شب نزول قرآن و آن سالى كه قرآن در آن شبش نازل شد نيست، بلكه با تكرر سنوات، آن شب هم مكرر مى‌شود، پس در هر ماه رمضان از هر سال قمرى شب قدرى هست، كه در آن شب امور سال آينده تا شب قدر سال بعد اندازه‌گيرى و مقدر مى‌شود؛ پس وجهى براى تفسير زير نيست كه بعضى كرده و گفته‌اند: شب قدر در تمام دهر فقط يك شب بود، و آن شبى بود كه قرآن در آن نازل شد و ديگر تكرار نمى‌شود.
برداشت‌هایی دیگر از مفهوم قدر
برخی دیگر از مفسرین محترم گفته‌اند: كلمه (قدر) به معناى منزلت است، و اگر شب نزول قرآن را شب قدر خوانده به خاطر اهتمامى بوده كه به مقام و منزلت آن شب داشته است و برخی دیگر گفته‌اند که قدر به معناى ضيق و تنگى است و شب قدر را بدان جهت قدر خوانده‌اند كه زمين با نزول ملائكه تنگ مى‌گردد. چنانکه از سیاق آیات سوره قدر معلوم است قدر را به همان معنای تقدیر است که «يمحوا اللّه ما يشاء و يثبت و عنده ام الكتاب». همانطور که در روایات وارده از جمله روایتی که از امام باقر(ع) از معناى آيه (انا انزلناه فى ليله مباركه) سؤال شد، فرمود بله شب قدر كه همه ساله در ماه رمضان در دهه آخرش تجديد مى شود شبى است كه قرآن جز در آن شب نازل نشده، و آن شبى است كه خداى تعالى درباره‌اش فرموده: (فيها يفرق كل امر حكيم) آن گاه فرمود: در آن شب هر حادثه‌اى كه بايد در طول آن سال واقع شود تقدير مى‌شود، چه خير و چه شر، چه طاعت و چه معصيت و چه فرزندى كه قرار است متولد شود، و يا اجلى كه بنا است فرا رسد و يا رزقى كه قرار است (تنگ و يا وسيع ) برسد، پس آنچه در اين شب مقدر شود و قضايش رانده شود قضايى است حتمى، ولى در عين حال مشيت خداى تعالى در آنها محفوظ است.
ادامه دارد...
