جایگاه دانش تخریج حدیث در کشاکش تکنولوژی

به گزارش ایکنا، برای پاسخ به این پرسش و آشنایی بیشتر با تخریج به عنوان علمی از علوم مرتبط با حدیث به سراغ حجت‌الاسلام والمسلمین عباس محمودی، عضو تحریریه مجله دانش‌ها و آموزه‌های قرآن و حدیث و استاد حوزه و جامعة المصطفی رفته‌ایم.

 

 

تخریج در لغت از باب تفعیل و از ریشه (خ رج) است. این ریشه در دو اصل معنایی به کار رفته است. یکی در معنای خارج شدن و آشکار شدن که ضد معنای دخول است و دیگری در معنای اجتماع دو رنگ مختلف در یک شیء است. در اصطلاح نیز تخریج حدیث را ین گونه تعریف می‌کنیم که تخریج یعنی خارج کردن متن‌ها، موضوعات، محتواها، طرق متعدد و منابع مختلف یک حدیث از مصادر آن و دانش تخریج، قواعد و طرقی است که به وسیله آن، دستیابی به متن اصیل حدیث، شناخت طرق نقل حدیث، منابع حدیث، اسناد حدیث، متون و مضامین مشابه ممکن می‌شود. بنابراین، دانش تخریج مختصّ به سند نیست و محدوده آن، شامل منبع، متن، موضوع و محتوا هم می‌شود.

در پاسخ به این سوال چند دلیل بیان می‌شود. دلیل اول: عالمان بزرگ اهل سنت وقتی طرق تخریج حدیث را بیان نموده‌اند، به تخریج سند، متن، موضوع و محتوا اشاره کرده‌اند به عنوان مثال، تخریج حدیث به کمک کلمات ابتدای متن حدیث، استخراج حدیث به کمک کلمات بارز متن (کلیدواژه)، استخراج حدیث به وسیله موضوع حدیث و استخراج حدیث به کمک وصف خاص متن حدیث را از جمله راه‌های تخریج حدیث برشمرده‌اند که همه این موارد به تخریج متن، موضوع و محتوا مرتبط است. بدیهی است تا اصل تخریج متن، موضوع و محتوا را قبول نداشته باشند، بیان آن‌ها به عنوان طرق تخریج حدیث، امری بیهوده است.

دلیل دوم: عالمان شیعه و اهل سنّت در کتاب‌های حدیثی خود علاوه به تخریج سند و منبع، به تخریج متن، موضوع و محتوا توجه داشته‌اند.

دلیل سوم: علمای اهل سنّت در کتاب‌های تخریج حدیث (کتب تطبیقی تخریج)، به تخریج متن، موضوع و محتوا پرداخته‌اند به عنوان مثال حافظ جمال الدین ابوالحجاج یوسف بن عبدالرحمن المِزّی در کتاب تحفةالاشراف بمعرفةالاطراف، که تخریج احادیث کتب سته و برخی ملحقات آن است علاوه بر تخریج منبع و سند به شیوه اطراف به بیان متن حدیث پرداخته که خود نوعی تخریج متنی محسوب می‌شود.

دلیل چهارم: نکته دیگر اینکه حتی اگر از روش یا سیره بزرگان هم، تخریج متن، موضوع و محتوا استخراج نشود، ما معنای تخریج را توسعه می‌دهیم، زیرا ضوابط و قواعد تخریج، این ظرفیت را دارد چنانکه محدثان، روش إسناد که بر اساس روایات، لازم بود به اجازات توسعه دادند. بنابراین، علت توسعه تخریج به متنی، موضوعی و محتوایی، فایده‌ها و بهره‌های فراوانی است که از تخریج حدیث حاصل می‌شود.

نقش دانش تخریج در اعتبارسنجی احادیث از دو جهت است هم از جنبه اعتباریابی و هم هم از جهت آسیب‌شناسی. بدیهی است رهیافت پدیده تصحیف، تحریف، تقطیع، جعل، نقل به معنا و برخی دیگر از آسیب‌ها در حدیث، امری انکار ناپذیر است. وجود این آسیب‌ها باعث ضعف سند، اضطراب در متن و تناقض محتوای برخی روایات با یکدیگر شده است. ارائه راهکاری جامع که در مرحله اول بتواند همه آسیب-های سندی و متنی روایات را شناسایی نماید و در مرحله بعد بتواند نکات قوت احادیث را نمایان سازد و همچنین در رفع آسیب‌ها کمک کند، امری ضروری است.

 

تخریج حدیث با نمایان ساختن اسناد، منابع، موضوعات و متون مختلف هر روایت، کمک شایانی در شناسایی نقاط قوت و ضعف احادیث می‌نماید. زیرا پس از یافتن اسناد مختلف یک روایت، بررسی تطبیقی اسناد مختلف آن در بسیاری موارد، ارسال سند را از بین برده، باعث یافتن سند صحیح برای روایات ضعیف گردیده، راویان مجهول را شناسانده و واسطه‌های سند را می‌کاهد. همچنین با یافتن متون متعدد هر حدیث، آسیب‌های متنی آن کشف شده و نقل‌های مختلف یک حدیث برای ارزیابی‌های بعدی در دسترس قرار گرفته، مشترکات حدیثی فریقین آشکار می‌شود، سبب صدور حدیث مشخص شده و تعداد تکرار یک متن در منابع مختلف روشن می‌شود. مجموع این امور، اعتبار روایت را تا حد زیادی افزایش داده و ضعف‌های ظاهری که در نگاه اولیه به ذهن می‌آید را از بین می‌برد.

 

در مجموع رفع ارسال سند و مسند نمودن روایات، رفع ارسال سند و مسند نمودن روایات، یافتن اسناد صحیح برای روایات ضعیف، یافتن سند شیعی برخی روایات، تقویت سند با شناسایی راوی مجهول، کم شدن واسطه‌های سند روایت، اثبات انتساب یک حدیث به معصوم، حل برخی تناقضات روایات با متون تاریخی، یافتن مشترکات حدیثی فریقین، مشخص شدن مراد واقعی معصوم علیه السلام، به دست آوردن علت یا سبب صدور حکم، یافتن علل اعراض از روایت، کشف ارتباط بین صدر و ذیل روایت و شناخت موارد نسخ در روایات برخی از فایده‌های تخریج در اعتباریابی احادیث هستند.

همچنین برخی از فایده‌های تخریج در آسیب‌شناسی احادیث شامل؛ شناخت تصحیف و تحریف در سند، کشف افتادگی و سقط در سند، کشف ارسال سند، شناسایی وثاقت یا ضعف راویان مهم و شناسایی تصحیف در متن حدیث، کشف تحریف در متن حدیث، شناسایی گزاره‌های حدیث نما، کشف افتادگی و سقط در متن، شناسایی موارد تقطیع شده، کشف موارد نقل به معنا، شناخت موارد مقلوب و شناسایی حدیث مزید، شناسایی موارد ادراج است.

گرچه رایانه می‌تواند در جستجوی کلیدواژه‌ای کمک فراوانی به ما کند، ولی حقیقت این است که همه گونه‌های تخریج از جمله تخریج محتوایی با رایانه و نرم افزار‌ها قابل دستیابی نیست ضمن اینکه جستجوی الکترنیکی نیز خالی از اشکال نیست.

شاید در نگاه اول چنین پنداشته شود که این دانش متناسب با فضای اهل سنت است و دلیل عمده این مطلب هم عدم پرداخت عالمان شیعه به مباحث نظری این دانش است، اما حقیقت این است که دانش قابل بومی سازی شدن با فضای احادیث شیعی را دارد و تاکنون پژوهش‌هایی در این رابطه انجام داده‌ایم. اما در مورد اینکه شیعه هم به این دانش پرداخته است یا خیر باید گفت در مقام عمل محدثان شیعه اعم از قدما و متاخران به این دانش عنایت داشته و از گونه‌های مختلف تخریج برای اعتبارسنجی روایت بهره برده‌اند چنانکه تحقیات انجام شده توسط حقیر در این باره موید این مطلب است.

 

برای نمونه می‌توانید به مقاله بنده با عنوان نشانه‌های تخریج در نگارش نهج‌البلاغه که در شماره یک مجله دانش‌ها و آموزه‌های قرآن و حدیث به چاپ رسیده مراجعه نمایید و یا به بخشی از پایان نامه بنده که به تخریج عالمان شیعه پرداخته مراجعه فرمایید. همچنین می‌توانید به مقاله بنده با عنوان «نقش عالمان شیعه در گسترش بهره‌وری فایده‌های دانش تخریج» که در همایش بین‌المللی نقش عالمان شیعه در گسترش علوم اسلامی، انتشار یافته مراجعه فرمایید. با همین هدف، مقاله‌ای هم با عنوان گونه‌شناسی تخریج از منظر علامه حلّی تدوین شده که انشاءالله به زودی منتشر می‌شود.

بنده مدت ۷ سال است که به صورت مستمر مشغول مطالعه و پژوهش در این موضوع هستم و بحمدالله تاکنون کار‌های متعددی در این باره انجام داده‌ام که برخی از این فعالیت‌ها شامل؛ تدوین پایان نامه سطح سه با عنوان نقش دانش تخریج در اعتبارسنجی روایات، نشست علمی تخریج حدیث، نشست علمی تخریج حدیث؛ چیستی و چرایی؟ برگزاری دوره کوتاه مدت تخریج حدیث در دانشگاه قرآن و حدیث (دارالحدیث)، برگزاری دوره کوتاه مدت تخریج حدیث در مدرسه فقهی آیت الله یثربی، نقش عالمان شیعه در گسترش بهره‌وری فایده‌های دانش تخریج، شناخت تحلیلی منابع نظری دانش تخریج در اهل سنّت، بررسی تحلیلی کتاب‌های تطبیقی تخریج در اهل سنّت، نشانه‌های تخریج در نگارش نهج البلاغه وکتاب دانش تخریج حدیث است که زیرساخت‌ها و فرآیند‌های آن آماده چاپ شده و به زودی منتشر می‌شود.

بله، تاکنون شاخه و زیرشاخه‌های متعددی از این موضوع شناسایی شده که تعدادی از آن‌ها ظرفیت پایان نامه سطح سه و تعدادی ظرفیت رساله سطح چهار دارند. چنانچه پایان نامه سطح سه و سطح چهار بنده نیز به همین موضوع اختصاص یافته است. برآورد می‌شود حدود ۲۰ پایان نامه باید در این موضوع نگاشته شود تا همه ابعاد آن به خوبی تبیین شود، پرسش‌ها و شبهات موجود درباره آن پاسخ داده شود و جامعه علمی آن را به عنوان یک دانش مستقل بپذیرد.

مجله دانش‌ها و آموزه‌های قرآن و حدیث آمادگی پذیرش هر نوع نگاشته در موضوع تخریج حدیث را دارد و با توجه به سیاست‌های این مجله و همچنین اهتمام مدیر مسئول محترم نسبت به ترویج حوزه‌های جدید علوم حدیث، فرصت خوبی برای نشر یافته‌های تخریج در قالب‌های متعدد فراهم گردیده است.

انتهای پیام