نقد روش «معیارگزینی شعر جاهلیت» در تفسیر قرآن در «پژوهشنامه معارف قرآن»

به گزارش ایکنا، سی و نهمین شماره فصلنامه علمی ـ ترویجی «پژوهشنامه معارف قرآن» به صاحب‌امتیازی دانشگاه علامه طباطبایی منتشر شد.

عناوین مقالات این شماره بدین قرار است: «تحلیل و نقد روش «معیارگزینی شعر جاهلیت» در تفسیر قرآن کریم»، «بررسی تطبیقی تفاسیر «صحفا مطهره» در آیه دوم سوره بینه (۹۸:۲)»، «تأملی بر مناجات همسر عمران با رویکرد تحلیل گفتمان»، «انگاره ناکارآمدی آیات الاحکام غیرعبادی در بوته نقد»، «تحلیل مسئولیت‌های اخلاقی انسان در تعامل با محیط زیست با تکیه بر آیات قرآن کریم»، «ارتباطات کلامی و غیرکلامی در خانواده از منظر قرآن کریم و روایات»، «بررسی و واکاوی معنای جعل خلیفه در زمین».

نقد روش «معیارگزینی شعر جاهلیت» در تفسیر

در چکیده مقاله «تحلیل و نقد روش «معیارگزینی شعر جاهلیت» در تفسیر قرآن کریم» می‌خوانیم: «دانشمندان مسلمان، برای دانش «تفسیر قرآن‌» رتبه نخستین اهمیت را ذکر می‌کنند چرا که موضوع این علم قران کریم است و دیگر علوم اسلامی همچون کلام، فقه، حدیث و اخلاق به آن وابسته‌اند. لازمه این ویژگی آنست که دانش تفسیر چنانکه در عرصه‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد، به موازات آن نیاز به آسیب‌شناسی مضاعف دارد. یکی از جنبه‌های آسیب‌شناسی و آسیب‌پذیری تفسیر، روش استفاده از «ادبیات معیار» است که در شناخت ساختار و مضمون آیات قرآن نقش کلیدی دارد. از عصر صحابه و تابعین برخی از مفسران، شعر عرب جاهلی یا دیوان عرب را به عنوان ادبیات معیار در تفسیر قرآن برگزیده‌اند. درمقابل، عده‌ای دیگر از مفسران همواره با این گرایش تفسیری مخالف بوده و متن قرآن کریم را «ادبیات معیار» دانسته و شعر جاهلی را شایسته مرجعیت تفسیر قرآن ندیده‌اند. در این پژوهش گذشته از کشف عوامل گرایش به شعر جاهلی و دیوان عرب‌، دیدگاه و سیره مفسران وابسته به این گرایش در مقایسه با دیدگاه و سیره مفسران قرآن‌گرا تحلیل گردید، جنبه‌های ضعف و نارسایی و برخی آثار منفی که بر این گرایش مترتب شده و اختلافاتی در عرصه‌های تفسیری، فقهی و ... را باعث شده مورد نقد منصفانه قرار گرفته که می‌تواند گامی در مسیر شناخت یکی از آسیب‌های دانش تفسیر شمرده شود.»

انگاره ناکارآمدی آیات الاحکام غیرعبادی

در طلیعه مقاله «انگاره ناکارآمدی آیات الاحکام غیرعبادی در بوته نقد» آمده است: «کارآمدی یا ناکارآمدی احکام غیرعبادی قرآن از مسائل مهمی است که- در عصر حاضر- از زوایای گوناگون مورد کنکاش و مداقه قرار گرفته است. نظریه نسخ عقلی، یکی از این نظریات است که با باور به ناکارآمدی احکام مزبور در عصر حاضر، جاودانگی قرآن را نشانه می‌رود و به جایگزینی این احکام بوسیله احکام برگرفته از عقل قطعی یا ظنی یا سیره عقلا حکم می‌دهد. تقسیم‌بندی‌های دوگانه احکام- به عنوان یکی از مبانی نظریه مزبور- در پی اثبات انگاره ناکارآمدی آیات الاحکام است. از این رو، در جستار پیش رو با روشی توصیفی- تحلیلی اعتبارسنجی شده است، نتیجه آنکه این تقسیم‌بندی‌ها با اشکالات مهمی مواجه است که مهم‌ترین آنها را می‌توان در عناوین ‌عدم اتقان‌، ‌ابهام تعریفی‌، ‌ابهام تحدیدی‌ و ‌وجود تناقضات کمی و کیفی در اصل و فروع فرضیه مزبور‌ عنوان کرد؛ اشکالاتی که مخالفت ادله درون متنی فراوان را نیز باید به آن بیفزاییم تا بی‌اعتباری نظریه مزبور آشکارتر شود. بسیاری از احکام غیرعبادی قرآنی مزیت‌هایی نسبت به قوانین مشابه دارند که کارآمدی و منسوخ نشدن آن را نشان می‌دهد و برخی از آنها نیز در حوزه نسخ تمهیدی قرار دارد و اساسا مسئله کارآمدی یا ناکارآمدی- که با جاودانگی ارتباط دارد- درباره آن مطرح نیست.»

واکاوی معنای جعل خلیفه

در چکیده مقاله «بررسی و واکاوی معنای جعل خلیفه در زمین» می‌خوانیم: «در آیه ۳۰ سوره مبارکه بقره موضوع خلافت مطرح، ولی درباره مستخلف‌عنه سکوت شده است. به موجب این مسئله، مفسران و قرآن پژوهان پیرو مکتب اهل بیت، در این باره با هم اختلاف نموده و اقوال گوناگون مطرح شده است. اما قول راجح نزد بسیاری از مفسران شیعی آن است که مراد از خلیفه در اینجا حضرت آدم(ع) است و مقصود از خلافت وی نیز «جانشینی خدا» بر روی زمین بوده است. آرای دیگر چون جانشینی بنی آدم از فرشتگان و اجنه نیز مطرح شده است. برخی نیز صرفا به عنوان یک نظر بدون ادله متقن به وجود انسان‌های پیش از آدم اشاره کرده‌اند. در این مجال ضمن نقد آراء و تبیین ادله قائلان این اقوال، با بررسی سیاق آیات و با رویکرد تفسیر قرآن به قرآن و سنت، نظریه خلافت و جانشینی از خدا و دیگر آرا، تضعیف و رای خلافت حضرت آدم و ذریه او از انسان‌های پیشین تقویت می‌گردد. در این نوشتار ضمن بررسی دیدگاه‌های متفاوت درباره متعلق خلافت، پس از گذری بر مفهوم واژه خلیفه، مفهوم جعل خلیفه به معنای خلقت آدم و قرار دادن او در زمین به جای نسل‌های پیش مطرح شده است.»