انواع بلایا و نحوه تعامل با بحران از منظر قرآن

به گزارش ایکنا؛ سومین وبینار تخصصی از مجموعه‌نشست‌های فکری «جدال‌های کرونایی» عصر جمعه، ۱۲ اردیبهشت‌ماه، با عنوان «کرونا؛ مناقشه‌های رهایی» به همت رایزنی فرهنگی ایران در لبنان و  با همکاری خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) برگزار شد.

شیخ احمد قیس،‌ رئیس مركز علمی مطالعات و پژوهش‌های قرآنی از لبنان طی سخنانی در این وبینار تصریح کرد: در مورد موضوع این جلسه مبارک، لازم است نگاهی کوتاه به تاریخ دینی انسان داشته باشیم تا ببینیم که انسان در طول تاریخ چگونه با گرفتاری‌ها و بحران‌ها برخورد کرده است، و بتوانیم آنچه را که باید در بحران‌ فعلی انجام دهیم،‌ بیان کنیم.

وی گفت: با بررسی تاریخ دینی بشریت می‌فهمیم که انسان‌ها به اشکال مختلف در معرض گرفتاری‌های بسیاری قرار گرفته‌اند، اما نتیجه تعامل آنها با این گرفتاری‌ها  به‌خصوص در مرحله ناتوانی نهایی و به‌ویژه از نظر محتوا یا ملاحظه متافیزیکی تا حدی یکی است.

انواع بلایا و مصیبت‎ها

شیخ احمد قیس در ادامه تصریح کرد: با مراجعه به مثال‌های قرآنی در این باره متوجه می‌شویم این سختی‌ها به اشکال و انواع مختلفی بوده است از جمله گرفتاری‌های مادی، معنوی، خاص، عمومی، تاریخی، بازدارنده، تربیتی و ...که برخی از آنها را به عنوان مثال بیان می‌کنیم.

بلایای مادی: سوره سبا آیات (15، 16، 17) قَدْ كَانَ لِسَبَإٍ فِي مَسْكَنِهِمْ آيَةٌ جَنَّتَانِ عَنْ يَمِينٍ وَشِمَالٍ كُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّكُمْ وَاشْكُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَيِّبَةٌ وَرَبٌّ غَفُورٌ (15) فَأَعْرَضُوا فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ سَيْلَ الْعَرِمِ وَبَدَّلْنَاهُمْ بِجَنَّتَيْهِمْ جَنَّتَيْنِ ذَوَاتَيْ أُكُلٍ خَمْطٍ وَأَثْلٍ وَشَيْءٍ مِنْ سِدْرٍ قَلِيلٍ (16) ذَلِكَ جَزَيْنَاهُمْ بِمَا كَفَرُوا وَهَلْ نُجَازِي إِلَّا الْكَفُورَ(17) قطعا براى [مردم] سبا در محل سكونتشان نشانه [رحمتى] بود دو باغستان از راست و چپ [به آنان گفتيم] از روزى پروردگارتان بخوريد و او را شكر كنيد شهرى است‏ خوش و خدايى آمرزنده (15) پس روى گردانيدند و بر آن سيل [سد] ع رم را روانه كرديم و دو باغستان آنها را به دو باغ كه ميوه ‏هاى تلخ و شوره‏ گز و نوعى از كنار تنك داشت تبديل كرديم (16)
اين [عقوبت] را به [سزاى] آنكه كفران كردند به آنان جزا داديم و آيا جز ناسپاس را به مجازات مى ‏رسانيم (۱۷)

بلایای معنوی، سوره مائده آیات 30 و 31، فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخِيهِ فَقَتَلَهُ فَأَصْبَحَ مِنَ الْخَاسِرِينَ(30)  فَبَعَثَ اللَّهُ غُرَابًا يَبْحَثُ فِي الْأَرْضِ لِيُرِيَهُ كَيْفَ يُوَارِي سَوْءَةَ أَخِيهِ قَالَ يَا وَيْلَتَا أَعَجَزْتُ أَنْ أَكُونَ مِثْلَ هَذَا الْغُرَابِ فَأُوَارِيَ سَوْءَةَ أَخِي فَأَصْبَحَ مِنَ النَّادِمِينَ(31)

پس نفس [اماره]اش او را به قتل برادرش ترغيب كرد و وى را كشت و از زيانكاران شد(۳۰)

پس خدا زاغى را برانگيخت كه زمين را مى‌كاويد تا به او نشان دهد چگونه جسد برادرش را پنهان كند[قابيل] گفت واى بر من آيا عاجزم كه مثل اين زاغ باشم تا جسد برادرم را پنهان كنم پس از [زمره] پشيمانان شد(۳۱)

بلایای خاص، سوره انبیاء آیه(87) «وَذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغَاضِبًا فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ فَنَادَى فِي الظُّلُمَاتِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ:  و ذوالنون را [ياد كن] آنگاه كه خشمگين رفت و پنداشت كه ما هرگز بر او قدرتى نداريم تا در [دل] تاريكی‌ها ندا درداد كه معبودى جز تو نيست منزهى تو راستى كه من از ستمكاران بودم».

بلایای عمومی، سوره نمل آیات ( 56، 57، 58) «فَمَا كَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قَالُوا أَخْرِجُوا آلَ لُوطٍ مِنْ قَرْيَتِكُمْ إِنَّهُمْ أُنَاسٌ يَتَطَهَّرُونَ(56) فَأَنْجَيْنَاهُ وَأَهْلَهُ إِلَّا امْرَأَتَهُ قَدَّرْنَاهَا مِنَ الْغَابِرِينَ(57) وَأَمْطَرْنَا عَلَيْهِمْ مَطَرًا فَسَاءَ مَطَرُ الْمُنْذَرِينَ (58): و[لى] پاسخ قومش غير از اين نبود كه گفتند خاندان لوط را از شهرتان بيرون كنيد كه آنها مردمى هستند كه به پاكى تظاهر مى‌کنند(۵۶) پس او و خانواده‏‌اش را نجات داديم جز زنش را كه مقدر كرديم از باقى‏‌ماندگان باشد(۵۷) و بارانى [از سجيل] بر ايشان فرو باريديم و باران هشدارداده‏ شدگان چه بد بارانى بود(۵۸)».

بلایای تاریخی، سوره توبه آیه 70، «أَلَمْ يَأْتِهِمْ نَبَأُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ قَوْمِ نُوحٍ وَعَادٍ وَثَمُودَ وَقَوْمِ إِبْرَاهِيمَ وَأَصْحَابِ مَدْيَنَ وَالْمُؤْتَفِكَاتِ أَتَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ فَمَا كَانَ اللَّهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَلَكِنْ كَانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ: آيا گزارش [حال] كسانى كه پيش از آنان بودند قوم نوح و عاد و ثمود و قوم ابراهيم و اصحاب مدين و شهرهاى زير و رو شده به ايشان نرسيده است پيامبرانشان دلايل آشكار برايشان آوردند خدا بر آن نبود كه به آنان ستم كند ولى آنان بر خود ستم روا مى‏‌داشتند».

اختصاص به آینده: سوره بقره آیه 155 «وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ: و قطعاً شما را به چيزى از [قبيل] ترس و گرسنگى و كاهشى در اموال و جانها و محصولات مى‎‌آزماييم و مژده ده شكيبايان را».

نگاه قرآن به نحوه تعامل با بحران

شیخ احمد قیس در ارتباط با نحوه تعامل مردم با انواع و اقسام مصائب و گرفتاری‌ها گفت: در اینجا می‌توان گفت که این مسئله در چهار عنوان اصلی متغیر است که عبارتند از:

۱ـ مؤمنی که به درگاه خداوند مناجات می‌کند و به درگاه خداوند ندا سر می‌دهد. همچنان که در آیه ۷۶ سوره انبیاء آمده است: «وَنُوحًا إِذْ نَادَى مِنْ قَبْلُ فَاسْتَجَبْنَا لَهُ فَنَجَّيْنَاهُ وَأَهْلَهُ مِنَ الْكَرْبِ الْعَظِيمِ: و نوح را [ياد كن] آنگاه كه پيش از [ساير پيامبران] ندا كرد پس ما او را اجابت كرديم و وى را با خانواده‏ اش از بلاى بزرگ رهانيديم».

۲ ـ فردی که در تلاش برای درک رحمت خداوند است مانند وضعیت حضرت آدم(ع) و حواء در آیه ۲۳ سوره اعراف: « قَالَا رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا وَإِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ: گفتند پروردگارا ما بر خويشتن ستم كرديم و اگر بر ما نبخشايى و به ما رحم نكنى قطعاً از زيانكاران خواهيم بود».

۳ ـ بازنده‌ای که همچنان امید و آرزو دارد، همچنان که در آیه ۹۹ و ۱۰۰ سوره مؤمنون آمده است: «حَتَّى إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ: تا آنگاه كه مرگ يكى از ايشان فرا رسد مى‏‌گويد پروردگارا مرا بازگردانيد» و « لَعَلِّي أَعْمَلُ صَالِحًا فِيمَا تَرَكْتُ كَلَّا إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ: شايد من در آنچه وانهاده‏‌ام كار نيكى انجام دهم نه چنين است اين سخنى است كه او گوينده آن است و پشاپيش آنان برزخى است تا روزى كه برانگيخته خواهند شد.»

۴ ـ بیچاره محروم: همچنان که در آیه ۷۷ سوره زخرف آمده است: « وَنَادَوْا يَا مَالِكُ لِيَقْضِ عَلَيْنَا رَبُّكَ قَالَ إِنَّكُمْ مَاكِثُونَ: و فرياد كشند اى مالك [بگو] پروردگارت جان ما را بستاند پاسخ دهد شما ماندگاريد.»

وی تأکید کرد: براین اساس در می‌یابیم نقطه مشترک همه اینها دعا به سوی غیب و توسل به آن قدرت است با این تفاوت که دعا کننده مؤمن به غیب باشد یا نباشد.

دعا در زمان ناامیدی از اسباب مادی

‌رئیس مركز علمی مطالعات و پژوهش‌های قرآنی لبنان با بیان این که انسان‌ها زمانی که از اسباب مادی برای حل مشکلات خود ناامید می‌شوند، دست به دعا بر می‌دارند، گفت: در بحران کنونی که مشتمل بر یک بیماری همه‌گیر و بحرانی اقتصادی و چالش‌های نظامی، امنیتی، فرهنگی و غیره است؛ مردم حق دارند که بترسند، وحشت کنند و سؤال بپرسند، اینها همه احساسات طبیعی است.

وی بازگشت به خداوند متعال و تکیه بر روشی را که قرآن کریم برای ما تشریع کرده است،‌ بهترین روش برای تعامل با بحران کنونی برشمرد و اظهار کرد: زمانی که می‌گوییم بازگشت به خداوند متعال یعنی روی آوردن به اسباب و قوانینی که آن‌ها را خلق و بر اساس قاعده(ولا تلقوا بإيديكم الى التهلكة: خود را با دست خود به هلاکت نیندازید)  ما را به پایبندی به آنها امر کرده است که این در کنار اعمالی قرار می‌گیرد که دلالت بر ایمان ما به غیب و به ویژه خداند سبحان دارد.

وی همچنین با بیان این که  آیات سوره حمد و یا آیات ابتدایی سوره بقره استنادی بر این شیوه است که از سوی خداوند تعالی برای ما تدوین شده، تصریح کرد: اگر ما این شیوه و این مسیر را در پیش بگیریم همواره در حالتی از اطمینان و آمادگی به‌سر می‌بریم و هرگز امری ما را شگفت‌زده نخواهد کرد. چندانکه خداوند در آیات 155 تا 157 سوره بقره می‌فرماید: «وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ(155) الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ(156) أُولَئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ (157): قطعاً همه شما را با چيزی از ترس، گرسنگی، زيان مالی و جانی، و كمبود ميوه‏‌ها آزمايش می‌‏كنيم و بشارت ده به استقامت‌كنندگان!(۱۵۵) آنها كه هرگاه مصيبتی به آنها رسد، می‏‌گويند: ما از آن خدا هستيم و به سوی او باز می‌گرديم!(۱۵۶) اينها همانها هستند كه الطاف و رحمت خدا شامل حالشان شده و آنها هستند هدايت يافتگان(۱۵۷)» و یا آیات 185 و 186 سوره آل عمران «کلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ وَإِنَّمَا تُوَفَّوْنَ أُجُورَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَأُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فَازَ وَمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا مَتَاعُ الْغُرُورِ(185) لَتُبْلَوُنَّ فِي أَمْوَالِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ وَلَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَمِنَ الَّذِينَ أَشْرَكُوا أَذًى كَثِيرًا وَإِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ(186): هر كس مرگ را می‌چشد و شما پاداش خود را به‌طور كامل در روز قيامت خواهيد گرفت، پس آنها كه از تحت جاذبه آتش (دوزخ) دور شدند و به بهشت وارد گشتند نجات يافته و به سعادت نائل شده‏‎اند، و زندی دنيا چيزی جز سرمايه فريب نيست!(۱۸6) به‌طور مسلم در اموال و نفوس خود آزمايش می‌شويد و از آنها كه پيش از شما كتاب (آسمانی) داده شدند (يعنی يهود و همچنين) از آنها كه راه شرك پيش گرفتند، سخنان آزار دهنده فراوان خواهيد شنيد، و اگر استقامت كنيد و تقوا پيشه سازيد(شايسته‌تر است) زيرا اينها از كارهای محكم و قابل اطمينان است. (۱۸۶) و یا آیه 35 سوره انبیاء «كُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ وَنَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَالْخَيْرِ فِتْنَةً وَإِلَيْنَا تُرْجَعُونَ: هر انسانی طعم مرگ را می‌چشد، و ما شما را با بدی‌ها و نيكی‌ها آزمايش می‌‏كنيم، و سرانجام به سوی ما باز می‌گرديد». یا آیه 214 سوره بقره «أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَلَمَّا يَأْتِكُمْ مَثَلُ الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِكُمْ مَسَّتْهُمُ الْبَأْسَاءُ وَالضَّرَّاءُ وَزُلْزِلُوا حَتَّى يَقُولَ الرَّسُولُ وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ مَتَى نَصْرُ اللَّهِ أَلَا إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَرِيبٌ: آيا گمان كرديد داخل بهشت مي‏شويد، بی‎آنكه حوادثی همچون حوادث گذشتگان به شما برسد؟! همانان كه گرفتاری‌ها و ناراحتی‌ها به آنها رسيد، و آن چنان ناراحت شدند كه پيامبر و افرادی كه ايمان آورده بودند گفتند: پس ياری خدا كی خواهد آمد؟! (در اين هنگام، تقاضای ياری از او كردند، و به آنها گفته شد: آگاه باشيد، ياری خدا نزديك است! و یا آیه 142 سوره آل عمران أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَلَمَّا يَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِينَ جَاهَدُوا مِنْكُمْ وَيَعْلَمَ الصَّابِرِينَ: آيا چنين پنداشتيد كه شما (تنها با ادعاي ايمان) وارد بهشت خواهيد شد در حالی كه هنوز خداوند مجاهدان از شما و صابران را مشخص نساخته است؟! و یا آیه 16 سوره توبه أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تُتْرَكُوا وَلَمَّا يَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِينَ جَاهَدُوا مِنْكُمْ وَلَمْ يَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلَا رَسُولِهِ وَلَا الْمُؤْمِنِينَ وَلِيجَةً وَاللَّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ: آيا گمان كرديد كه (به حال خود) رها می‌شويد، درحالی‌كه هنوز آنها كه از شما جهاد كردند و غير از خدا و رسولش را محرم اسرار خويش ‍ انتخاب ننمودند(از ديگران) مشخص نشده‏‎اند (بايد آزمون شويد و صفوف از هم جدا شود) و خداوند به آنچه عمل می‌كنيد، آگاه است.

شیخ احمد قیس همچنین تأکیدکرد: در آیات متعددی بر لزوم استفاده از ابزار و قوانینی که خداوند تعالی آنها را برای ما در جهان هستی قرار داده، اشاره شده است. از جمله آیه 195 سوره بقره «وَأَنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ وَأَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ: و در راه خدا، انفاق كنيد! و (با ترك انفاق)، خود را به دست خود، به هلاكت نيفكنيد! و نيكي كنيد! كه خداوند، نيكوكاران را دوست می‎‏دارد. معنای بر گرفته از این آیه بر پیشگیری مطلق از جمله پیشگیری از بیماری‌ها دلالت دارد. و یا آیات 41 و 42 سوره  ص، «وَاذْكُرْ عَبْدَنَا أَيُّوبَ إِذْ نَادَى رَبَّهُ أَنِّي مَسَّنِيَ الشَّيْطَانُ بِنُصْبٍ وَعَذَابٍ(۴۱) ارْكُضْ بِرِجْلِكَ هَذَا مُغْتَسَلٌ بَارِدٌ وَشَرَابٌ(۴۲): به خاطر بياور بنده ما ايوب را، هنگامی كه پروردگارش را خوانده كه شيطان مرا به رنج و عذاب افكنده(۴۱) (به او گفتيم) پای خود را بر زمين بكوب اين، چشمه آبی خنك برای شستشو و نوشيدن است(۴۲)« که دلالت بر استفاده از خواص درمانی دارد که خداوند در آب معدنی قرار داده است ویا آیه 69 سوره نحل «ثُمَّ كُلِي مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسْلُكِي سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلًا يَخْرُجُ مِنْ بُطُونِهَا شَرَابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ فِيهِ شِفَاءٌ لِلنَّاسِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ: سپس از تمام ثمرات تناول كن، و راههایی را كه پروردگارت برای تو تعيين كرده به راحتی بپيما، از درون شكم آنها نوشيدنی خاصی خارج می‌شود، به رنگ‌های مختلف، كه در آن شفای مردم است در اين امر نشانه روشنی است برای جمعيتی كه اهل فكرند! که اشاره به داروهایی دارد که خداوند برای ما قرار داده و عسل یکی از آنهاست.

وی تأکید کرد: از طریق ایمان به خداوند تعالی و دعا به سوی او در سختی‌ و آسایش‌ها و استفاده از اسبابی که او قرار داده می‌توانیم به ساحل نجات برسیم.

لزوم پایبندی به صبر

وی در پایان سخنان خود گفت: تنها یک مسئله در این میان وجود دارد که اگر به خوبی به آن عمل کردیم، می‌توانیم با امنیت و سلامت به ساحل نجات راه یابیم و اگر به خوبی به آن عمل نکردیم، مصیبت و بلای ما افزون می‎شود و آن صبر است. چنانچه خداوند در آیه 128 سوره اعراف می‌فرماید: «قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اسْتَعِينُوا بِاللَّهِ وَاصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُهَا مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ: موسی به قوم خود گفت از خدا ياری جوئيد و استقامت پيشه كنيد كه زمين از آن خدا است و آنرا به هر كس بخواهد (و شايسته بداند) واگذار می‌كند و سرانجام (نيك) براي پرهيزكاران است. و یا در آیه 46 سوره انفال آمده است: «وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَا تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِيحُكُمْ وَاصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ: و اطاعت (فرمان) خدا و پيامبرش نمائيد و نزاع (و كشمكش) مكنيد تا سست نشوند و قدرت (و شوكت و هيبت) شما از ميان نرود و استقامت نمائيد كه خداوند با استقامت‌كنندگان است». لذا علاوه بر ایمان به خدا، توکل براو، استفاده از اسباب طبیعی صبر نیز لازم است چندانکه در وصیت لقمان به فرزند خود آمده است(لقمان 17) «واصبر على ما أصابك إن ذلك من عزم الأمور: در برابر مصائبی كه به تو می‌رسد با استقامت و شكيبا باش كه اين از كارهای مهم است».

رئیس مركز علمی مطالعات و پژوهش‌های قرآنی لبنان همچنین به امری مهم و اساسی در این امر اشاره و تأکید کرد: ما نباید مصداق آیه 12 سوره یونس باشیم که می‌فرماید: «وَإِذَا مَسَّ الْإِنْسَانَ الضُّرُّ دَعَانَا لِجَنْبِهِ أَوْ قَاعِدًا أَوْ قَائِمًا فَلَمَّا كَشَفْنَا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ كَأَنْ لَمْ يَدْعُنَا إِلَى ضُرٍّ مَسَّهُ كَذَلِكَ زُيِّنَ لِلْمُسْرِفِينَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ: و هنگامی كه به انسان زيان(و ناراحتی) برسد ما را (در همه حال) در حالی كه به پهلو خوابيده، يا نشسته، يا ايستاده است، می‌خواند، اما هنگامی كه ناراحتی او را بر طرف ساختيم چنان می‌رود كه گویی هرگز ما را برای حل مشكلی كه به او رسيده نخوانده، اينگونه برای اسرافكاران اعمالشان زينت داده شده است». لذا لازم است همچنان که او را برای رفع سختی‎ها می‌خوانیم،  در شکر و سپاس از او نیز استمرار داشته باشیم.