آیا فقه توان اداره امور اقتصادی را دارد / امکان تأسیس علم اقتصاد اسلامی

حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی خطیبی، عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، در گفت‌وگو با ایکنا، با بیان اینکه شکل‌گیری علم اقتصاد به مرور زمان بوده و به صورت قارچ‌گونه پدید نیامده است، اظهار کرد: آدام اسمیت در سال 1776 که کتاب «ثروت ملل» را نوشت علم اقتصادی غرب را بنیان‌گذاری کرد و کم‌کم به آن پر و بال داده شد. در واقع حدود 300 سال طول کشید تا این علم شکل گرفت و الان ارکان اقتصادی غرب مبتنی بر آن اندوخته دانشی است، اما اقتصاد اسلامی به صورت یک علم تازه شروع شده و حدود 80 سال پیش اولین جرقه‌های آن زده شد. البته چندان مؤثر نبود تا اینکه حدود پنجاه سال قبل شهید صدر اقدامی جدی برای جلو بردن مباحث اقتصاد اسلامی انجام داد تا بعداً شاهد جوانه زدن آن باشیم؛ هرچند خودشان معتقد بودند که هنوز علم اقتصاد اسلامی نداریم اما باید اندک اندک به سمت آن برویم.

بیشتر بخوانید:

• نفی اقتصاد اسلامی ناشی از تفکیک قائل نشدن میان مکتب، نظام و علم اقتصاد است
• مشی پیامبر(ص) طرد سایر نظامات اقتصادی نبود / علم مستقلی به نام «اقتصاد اسلامی» نداریم

وی افزود: البته ما الان اقتصاد خُرد و کلان اسلامی را داریم و زحمات زیادی هم برای آن کشیده شده است. ممکن است کسانی بگویند که اینها تفاوت‌های چندانی با مباحث اقتصاد خُرد و کلان غربی‌ها ندارد، بلکه احتمال دارد در برخی از موارد تفاوت‌هایی اعمال شده باشد، اما باید دانست که همین مقدار هم ابتدای راه است و برای اینکه بتوانیم به علم اقتصاد اسلامی برسیم باید زحمت زیادی بکشیم تا این علم شکل بگیرد.

نقش فقه در اداره اقتصاد

خطیبی بیان کرد: نکته دیگر این است که تفاوت و تباین صد درصدی بین اقتصاد اسلامی و متعارف وجود ندارد، بلکه در برخی از بخش‌ها دارای اتفاق نظر نیز هستیم؛ کما اینکه مالکیت خصوصی را آنها می‌پذیرند ما هم می‌پذیریم اما این موارد باعث نمی‌شود بگوییم اینها یکی هستند همچنان‌که مثال بارز آن در مورد فلسفه نیز وجود دارد. موضوع فلسفه، وجود است و ابزار استدلال هم عقل است، اما مشاهده می‌کنیم که فلاسفه اسلامی در سایه آیات و روایات به مباحثی رسیدند که فلاسفه غربی به آن نرسیدند.

این کارشناس اقتصاد اسلامی افزود: از فلسفه عقلی‌تر که نمی‌توان یافت و عقل را هم نمی‌توان به اسلامی و غیراسلامی تفکیک کرد اما رسوخ آیات و روایات در مباحث فلسفی باعث می‌شود فلسفه اسلامی هویت پیدا کند لذا اقتصاد هرچقدر هم امری عرفی یا اجتماعی باشد از فلسفه که عرفی‌تر نیست. اگر قرار باشد فلسفه به غربی و اسلامی تقسیم شود، قطعاً اقتصاد نیز این امکان را دارد اما مشکل این است که ما هنوز پازل را کامل نکرده‌ایم و باید کار بیشتری را بر روی آن انجام دهیم.

عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) درباره اینکه آیا فقه توان اداره امور اقتصادی را دارد؟ یادآور شد: قطعاً برای اداره اقتصاد نه تنها از فقه، بلکه باید از علم اقتصاد هم بهره بگیریم. کار فقه این نیست که نقشه نهایی را به شما بدهد بلکه باید به صورت میان رشته‌ای، اقتصاد و فقه را مورد تحقیق و واکاوی قرار دهیم. پایه فقه عمدتاً حقوقی است و بیشتر از آنکه مسائل اقتصادی را مشخص کند، حقوق را مشخص کرده است.

دیدگاه شهید صدر درباره نظریات اقتصادی

وی تأکید کرد: شهید صدر می‌گوید نظریات اقتصادی، پایه‌های مباحث فقهی هستند و فقیه می‌تواند با بررسی احکام شرعی و جنبه حقوقی آنها، نظریات اقتصادی تولید و براساس آن نظریات اقتصادی، جامعه را اداره کند. بنابراین اگر انتظار داشته باشیم که فقه با همین روشی که الان وجود دارد جامعه را اداره کند با مشکل مواجه خواهیم شد.

خطیبی بیان کرد: بنده هم در برخی از مقالات به این موضوع اشاره کرده‌ام که اگر قرار باشد صرفاً بر اساس فقه وارد امور اجتماعی شوید با مشکل مواجه خواهید شد. یک نمونه مباحث قضایی است که گفته می‌شود قاضی باید مجتهد باشد و با اجتهاد خودش عمل کند اما اگر قرار باشد یک حکم فقهی درباره یک واقعه واحد صادر شود، ممکن است یک قاضی براساس اجتهاد خودش حکمی را صادر و قاضی دیگر درباره همان موضوع حکمی متفاوت صادر کند. در واقع اگر برای یک حادثه واحد چندین حکم جداگانه وجود داشته باشد مشکلات بسیاری پدید خواهد آمد. لذا در این موارد، فقیه باید وارد مباحث اجتماعی شود.

لزوم توجه فقه به مسائل اجتماعی

عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) گفت: فقه نظام یا فقه اجتماعی که الان مطرح شده، عمدتاً ناظر بر همین موضوع است. در مباحث اقتصادی هم شرایط همین‌گونه است. اگر به یک فقیه بگویید که می‌خواهم دلار بخرم و سود ببرم به شما می‌گوید اشکالی ندارد چون دلار مالیت دارد و شما پولی را پرداخت و صاحب آن می‌شوید و سود بردن هم در اسلام اشکالی ندارد. این نگاه فردی است اما اگر همین نگاه را به کل کشور تعمیم دهید که همه در حال خرید دلار هستند تا از افزایش قیمت آن سود ببرند ممکن است حکم آن متفاوت شود.

خطیبی در پایان اظهار کرد: الان گفته می‌شود نزدیک به سی میلیارد دلار را مردم خریداری کرده و در خانه نگه داشته‌اند فقط به خاطر اینکه از افزایش قیمت دلار بهره ببرند. این نتیجه فقه فردی است. لذا فقه به تنهایی نمی‌تواند همه اقتصاد را اداره کند، بلکه باید مباحث اجتماعی و نظام‌ساز را به خوبی وارد شود تا بتواند کشور را اداره کند.