مروری بر نقاط ضعف و قوت «تاریخ انگاره شیعی زیارت بر پایه بازسازی کتاب المزار اشعری»

به گزارش ایکنا، حامد خانی (فرهنگ مهروش)، دین‌پژوه و دانشیار دانشگاه آزاد اسلامی گرگان، در تازه‌ترین پژوهش خود، کتاب «تاریخ انگاره شیعی زیارت بر پایه بازسازی کتاب المزار اشعری» را به رشته تحریر درآورده است. این کتاب چندی قبل از سوی انتشارات دانشگاه امام صادق(ع) منتشر شد و در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفت. به‌مناسبت معرفی و بررسی این اثر، امروز، دوم شهریور، نشستی علمی، به همت خانه کتاب و ادبیات ایران با همکاری معاونت پژوهش و فناوری دانشگاه امام صادق(ع) و با حضور و سخنرانی مولف کتاب و جمعی از اندیشمندان از جمله مجید معارف، استاد گروه قرآن و حدیث دانشگاه تهران و سعید طاوسی‌مسرور، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی به صورت مجازی برگزار شد.

در ادامه مشروح سخنان سعید طاوسی‌مسرور، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی را در این نشست می‌خوانید؛

در سده گذشته، شاهد تحولاتی در حوزه تاریخ‌نگاری هستیم و رفته‌رفته از فضای تاریخ‌نگاری سنتی که متمرکز بر تاریخ‌نگاری سیاسی بوده، فاصله گرفته می‌شود و ما از حدود دهه 1970 به‌بعد، تاریخ اجتماعی نوین را داریم و بعداً در اثر تحولات و تکامل آن، مباحثی مانند تاریخ فرهنگی را شاهد هستیم و همینطور تاریخ اندیشه و تاریخ‌انگاره را داریم. تحولی که صورت گرفته، این است که در تاریخ‌نگاری، به امر واقع‌شده و رخدادی مانند حوادث یا حتی در تاریخ اجتماعی به پوشاک، خوراک و آنچه در زندگی استفاده شده توجه می‌شده است، اما رفته‌رفته این دایره وسیع‌تر می‌شود و در تاریخ فرهنگی شاهد هستیم که ذهنیت‌ها نیز محل بررسی قرار می‌گیرند؛ مانند ضرب‌المثل‌ها، داستان‌ها، نمادها و ... .

مطالعه تاریخ‌انگاره‌ای چه سنخی از مطالعه است؟

در تاریخ اندیشه، فکر و تحولات آن نزد پیروان یک مذهب یا یک جریان بررسی می‌شود. اما یک وقت است که به تاریخ زیارت می‌پردازیم، اعم از اینکه کلی وارد شویم یا تاریخ اجتماعی آن را بحث کنیم که مطرح می‌کنیم آداب و رسوم و اماکن زیارت چه بوده و بر این زائران چه گذشته است. اما یک وقت از تاریخ‌انگار سخن می‌گوییم که در اینجا می‌خواهیم بدانیم که چه درکی از زیارت وجود داشته و زیارت چطور فهم می‌شده و احیاناً تحولی در آن رخ داده یا خیر  و وقتی می‌گوییم انگاره شیعی زیارت، می‌خواهیم ببینیم زیارت نزد شیعیان چه مفهومی داشته و می‌توانیم سیر آن را بررسی کنیم. کار آقای دکتر خانی این است که این انگاره را نزد شیعیان متقدم بررسی کرده‌اند.

تاریخ‌انگاره در ایران هنوز جدید و ادبیات نظری آن نیز اندک است. اما دانشگاه امام صادق(ع) کتابی را با نام «مقدمه‌ای بر تاریخ‌نگاری انگاره‌ای و اندیشه‌ای» به‌قلم آقای گرامی و با مقدمه دکتر پاکتچی منتشر کرده که می‌توان به آن مراجعه کرد. دکتر خانی نیز در این زمینه فعال هستند و همایشی را هم در همین زمینه در دانشگاه گرگان برگزار کردند.

جای خالی تبیین تاریخ‌انگاره در مقدمه کتاب

اما نکته‌ای که می‌توانست در کتاب «تاریخ انگاره شیعی زیارت بر پایه بازسازی کتاب المزار اشعری» بیشتر مورد توجه قرار بگیرد، اینکه در مقدمه به تاریخ‌انگاره پرداخته شود تا خواننده برای مطالعه بیشتر، راحت‌تر بتواند اقدام کند و در فضای بحث قرار بگیرد. این کتاب قابل تقدیر و ارزشمند است و مؤلف زحمت کشیده‌اند و امیدوارم دانشجویان و طلاب و علاقه‌مندان از این کتاب بهره‌مند شوند.

بحث تاریخ زیارت از ابعاد مختلف، جای کار دارد. دانشگاه امام صادق(ع) سال گذشته نشستی را برگزار کرد که عنوانش «تاریخ اجتماعی زیارت در جهان اسلام» بود و در این باب سخنرانی کردم و امیدوارم روزی موفق به تدوین آن شوم. این را باید تذکر دهم که جای تأسف است که فردی از مراکش به ایران می‌آید و در مورد زیارت بین شیعیان هزار صفحه کتاب می‌نویسد، اما ما کم‌کاری داریم و امیدوارم در عرصه‌های مختلف مانند پایان‌نامه، رساله و ... به موضوع زیارت بیش از پیش توجه شود.

اما در مورد کتاب دکتر خانی باید بگویم که مؤلف به منابع متعددی مراجعه کرده و این از محاسن کتاب است. پیش‌تر هم بیان کرده‌ام که معمولا کتاب را از آخر می‌خوانم و ابتدا فهرست منابع را می‌بینم و از تنوع منابع این کتاب نیز لذت بردم. در این کتاب از 244 منبع استفاده شده است که از این تعداد، 178 منبع به زبان فارسی و عربی و 66 منبع نیز به زبان لاتین بودند که تنوع خیلی خوبی هم دارد و از مقالات و منابع کهن استفاده شده است.

در کتاب مباحث بسیار ارزنده و متنوعی مطرح شده است و به نظر بنده هر پژوهشگری در مسئله زیارت می‌تواند به این کتاب رجوع کند؛ مثلا زیارت از منظر فرهنگ‌های مختلف بررسی شده و آیین‌های زیارتی یا زیارت اسلامی مورد کنکاش قرار گرفته که زیارت اسلامی را به دو دسته زیارت مطلق قبور و زیارت قبور خاص تقسیم می‌کنم که اینها نیز بررسی شده است. در مورد کتب مزارات و شخصیت سعد و کتاب مزار او نیز باید بگویم که این کتاب بازسازی شده و مطالب خوبی در این زمینه ارائه شده است. در انتها نیز تحلیل‌های دین‌شناختی با توجه به پژوهش انجام‌شده مورد توجه قرار گرفته است.

لزوم ترجمه بخش عربی کتاب

البته در باب بازسازی باید بگویم: خوب بود که این بخش با ترجمه عرضه می‌شد؛ چون زبان اصلی کتاب زبان فارسی است و اگر ما ترجمه روایات را نیز داشتیم، فایده کتاب برای مخاطب دانشجو بیش از پیش می‌شد و دیگر اینکه در مورد بخش بازسازی‌شده، جای تحقیق خود این متن بسیار وجود دارد و می‌توان در مورد روات و مشایخ سعد و منابعی که مکتوب بوده و سعد از آن‌ها اخذ کرده و تعابیری که در کتاب آمده و ممکن است مخالف و معارض داشته باشد، بررسی‌هایی را انجام داد و چه‌بسا این بخش از کتاب قابلیت تبدیل به کتاب مستقل هم داشته باشد.

اما در مورد رویکرد کلی کتاب باید بگویم: اینکه بخواهیم تاریخ‌انگاره شیعی زیارت را استخراج کنیم، گام مهمی برداشته شده و مؤلف پیشنهاد داده که سایر کتب مزار متقدم نیز بازیابی شوند تا تصویر جامع‌تری پیش‌روی مخاطبین قرار بگیرد. این بسیار مطلوب است و من هم موافقم، اما به صرف این کار انگاره شیعی زیارت در قرون متقدم به دست نمی‌آید و یک ملاحظه این است که این متنی که بررسی شده، نخبگانی است و نوشته یک عالم شیعه است و درک او از زیارت را نشان می‌دهد، اما اینکه عوام شیعه چه زیارتی داشتند، برای ما روشن نیست.

دیگر اینکه، بحث روایت با مقام عمل ممکن است متفاوت باشد و لزوماً هر توصیه‌ای شاید مورد عمل نبوده باشد؛ بنابراین باید با مراجعه به منابع مختلف، آنچه شیعیان متقدم در مقام عمل به عنوان زیارت انجام می‌دادند را استخراج و به این پژوهش اضافه کنیم. البته بنده این کار را در بخشی از رساله‌ دکتری‌ام انجام دادم که تاریخ اجتماعی شیعه در پنج قرن اول هجری بر اساس رجال نجاشی بود و به مقوله مطلق زیارت قبور و به زیارت خاص و آیینی توجه کردم.

نکته دیگر اینکه، خوشحال شدم که مؤلف در فهرست منابع دقت داشته و در مورد کتبی که انتسابش به مؤلف قطعی نیست، به این نکته اشاره کرده است، اما دو مورد رعایت نشده که یکی «نوادر المعجزات» است که ابن رستم طبری به عنوان مؤلف ذکر شده، اما این نسبت درست نیست. مورد دیگر نیز کتاب «المومن» حسین بن سعید اهوازی است که قطعاً از او نیست و شواهد درون‌متنی نشان می‌دهد که متأخر از دوره حسین نوشته شده است. مضامینی دور از مکتب اهل بیت(ع) و امامیه نیز در آن هست و تعیین‌تکلیف این متن را دشوار می‌کند. یک آثاری هم پیشنهاد می‌کنم که مؤلف به آنها توجه داشته باشند؛ مانند آثار آقای پیمان اسحاقی که در زمینه زیارت کارهای خوبی دارند و از جمله مدخل زیارت در فرهنگ سوگ شیعی است و این فرهنگ سوگ هم می‌توانست به آقای خانی کمک کند.