انتساب نظریه جهاد ابتدایی به علامه طباطبایی اشتباه است

به گزارش ایکنا، نشست «همزیستی ادیان در قرآن» از سلسله نشست‌های قرآن و جامعه، روز گذشته بیست و یکم بهمن‌ماه با سخنرانی حجت‌الاسلام والمسلمین کاظم قاضی‌زاده، استاد سطوح عالی حوزه علمیه در سرای فرهنگ و قرآن آیت‌الله هاشمی رفسنجانی برگزار شد.

گزیده سخنان قاضی‌زاده را در ادامه می‌خوانید؛

در جلسه قبل اشاره کردیم دو دیدگاه اصلی در میان اندیشوران و محققان اسلامی وجود دارد در اینکه رابطه ما با کسانی که پیرو ادیان دیگر هستند و حتی رابطه ما با کسانی که دینی را انتخاب نکردند باید مبتنی بر صلح و مسالمت باشد مگر اینکه امری اقتضای جنگ و مقابله بکند یا اصل بر جنگ و مبارزه و قتال با آنها باشد و ما باید با پیروان غیر از دین اسلام جنگ کنیم که یا اسلام را بپذیرند یا جزیه بدهند؛ این دو دیدگاه طرفدارانی دارد. ظاهر کلمات خیلی از فقها این است که اصل را بر جنگ می‌گیرند و مبارزه با پیروان ادیان تا زمانی که به سوی اسلام بگروند یا جزیه بدهند را به عنوان اصل مسلم پذیرفتند. نظر دیگر که می‌شود از آن با عنوان اصاله الصلح یاد کرد این است که پیروان این دیدگاه به لزوم مبارزه تا برگرداندن افراد غیر مسلمان به اسلام اعتقاد ندارند.

ادله قائلان به جواز جهاد ابتدایی

در جلسه گذشته گفتم دلایلی برای دیدگاه اول که اصاله الحرب است وجود دارد و دلایلی برای کسانی که قائل به اصاله الصلح هستند نیز مطرح است. در این جلسه به بررسی آیاتی که دلالت ظاهری آنها بر جنگ و مقاتله با غیر مسلمانان است می‌پردازیم. بحث درباره این آیات بحث بسیار مهمی است که مورد نقد قائلان به اصاله الصلح قرار گرفته است. یکی از مهمترین این آیات 190 تا 193 سوره بقره است؛ «وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ وَلَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَأَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَيْثُ أَخْرَجُوكُمْ وَالْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ وَلَا تُقَاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ حَتَّى يُقَاتِلُوكُمْ فِيهِ فَإِنْ قَاتَلُوكُمْ فَاقْتُلُوهُمْ كَذَلِكَ جَزَاءُ الْكَافِرِينَ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَلَا عُدْوَانَ إِلَّا عَلَى الظَّالِمِينَ».

از این آیات بر اساس نوع تحلیلی که شده است جهاد ابتدایی استفاده می‌شود و اینکه آیات می‌گویند باید با تمام مشرکین بجنگید تا آنها را به اسلام برگردانید. در این آیات چهار پنج نکته هست که بر اساس نوع تحلیلی که انجام شده از آن استفاده می‌شود قتال با همه مشرکین تا مرز کشته شدن یا ایمان آوردن جایز است. یک فصل مورد اختلاف این است که معنای آیه این است با همه کفار و مشرکین بجنگید یا اینکه مرادش همه آنها نیست. دوم اینکه «وَلَا تَعْتَدُوا» یعنی تجاوز نکنید، به چه معنا است. مسئله سوم اینکه فتنه به چه معنا است. مسئله چهارم اینکه دین برای خدا است، یعنی چه. اینها مورد اختلاف قرار گرفته و به همین خاطر دیدگاه‌های مختلفی درباره آیات ذکر شده است.

کسانی که از آیات استفاده می‌کنند که دال بر جهاد ابتدایی و مبارزه با مشرکان است چنین استدلال می‌کنند که «الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ» شامل همه مشرکان است و اعم از قتال فعلی و قتال شأنی است. بعد ضمیمه می‌کنند همه کفار شأن قتال را دارند و به خون مسلمانان تشنه هستند. بعد بر اساس این دیدگاه، این آیه شریفه از جهاد دفاعی به جهاد ابتدایی تبدیل می‌شود. بعد شاهد می‌آورند که آیه گفته هرکجا آنها را یافتید با آنها قتال کنید. طبق این دیدگاه مقصود از فتنه همان شرک است علتش این است که شرک مسئله عقیدتی است ولی قتل مسئله مادی است. پس این آیات دال بر جهاد ابتدایی با کفار است. این نوع استدلالی است که در مورد آیه بیان می‌شود. بر اساس این نوع استدلال گفتند قرآن دال بر جهاد ابتدایی با مشرکان تا سر حد کشتن یا برچیده شدن شرک است.

سه دیدگاه در مورد آیه

حال باید ببینیم این آیات دال بر جهاد ابتدایی هست یا نیست. اولین محور که مهم است این است که عنوان  «الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ» به چه معنا است و به معنای کسانی است که فعلا و شأنا با مسلمانان می‌جنگدند تا شامل همه مشرکین شوند یا اشاره به این مسئله ندارد. سه دیدگاه مهم در این رابطه مطرح است. یک دیدگاه این است که این عبارت به منزله شرط است؛ یعنی اگر با شما جنگیدند با آنها بجنگید ولی اگر با شما نجنگیدند دلیل ندارد بجنگید. پس یک احتمال این است و اینطور نیست که با تمام مشرکین بجنگیم. احتمال دوم این است که بگوییم مقصود آیه این است با پیرمردان و زنان و بچه‌ها نجنگید. اصطلاحا این عبارت، قید احترازی است. وقتی با گروهی می‌جنگیم عده‌ای در میدان هستند، عده‌ای پشت جبهه هستند و شأنیت قتال ندارند. یک احتمال سوم هم بیان شده است مبنی بر اینکه با کل کفار چه بالفعل در حال جنگ باشند و چه بالفعل در حال جنگ نباشند بجنگید.

یکی از معاصرین که نسبت به این مباحث نظر دارند آقای محمدجواد فاضل لنکرانی است. ایشان در کتابی که به عنوان جهاد ابتدایی نوشتند دیدگاه سوم را تقویت کردند و گفتند «الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ» وصف شأنی کفار است و شامل تمام کفار می‌شود. بعد این دیدگاه را به علامه طباطبایی و برخی فقهای قبلی نسبت داده است ولی این نسبتی که به علامه دادند نسبت درستی نیست. علامه می‌گویند این عبارت شرط نیست، قید احترازی هم نیست ولی اشاره به کسانی است که حال و وصفشان مبارزه با مسلمانان بوده است که همان مشرکین مکه بودند. پس ایشان آیه را به قضیه خارجیه تبدیل می‌کنند.

پس در بخش اول ما این سه دیدگاه را داریم. به نظرم همان معنای اول درست‌تر است یعنی با هر کس با شما جنگید قتال کنید که یک مصداشقش مشرکین مکه هستند. بر این اساس این آیه به نحو قضیه کلیه به جهاد دفاعی اشاره دارد.