آیا پدر بدون اذن فرزند حق دارد در مال او تصرف کند؟

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین کاظم قاضی‌زاده، رئیس مؤسسه فهیم و استاد سطح خارج حوزه علمیه، 28 فروردین در دومین جلسه از سلسله‌جلسات «لزوم رعایت اطاعت پدر و شوهر و اذن آنها در فقه» گفت: در جلسه گذشته کلیاتی درباره محدوده لزوم اطاعت پدر و رعایت ولایت پدر و همچنین محدوده اطاعت همسر و فرض تعارض بین این دو مطرح و گفته شد که در قرآن آیاتی با تعبیر «و بالوالدین احسانا» وجود دارد و اجمالاً وجوب احسان به والدین یا تأکید بر استحباب آن فهمیده می‌شود، هم به دلیل سیاق آیات و هم به سبب تأکیدهای مکرر و مختلف.

وی افزود: از جمله آیات مورد بحث آیه در سوره لقمان آیه «وَإِنْ جَاهَدَاكَ عَلَى أَنْ تُشْرِكَ بِي مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا وَصَاحِبْهُمَا فِي الدُّنْيَا مَعْرُوفًا وَاتَّبِعْ سَبِيلَ مَنْ أَنَابَ إِلَيَّ ثُمَّ إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَأُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» است که ان شرطیه دارد ولی دال بر این نیست که غیر موارد شرک لزوم اطاعت مطلق وجود دارد؛ یعنی وجوب اطاعت را در غیر موارد شرک نمی‌رساند؛ گرچه فرموده: «صاحبهما فی الدنیا معروفا»؛ یعنی با آنان مصاحبت نیکو داشته باشید. بنابراین فی الجمله از مجموعه آیات وجوب احسان استفاده می‌شود ولی وجوب اطاعت مطلق در کار نیست.

استاد سطح خارج حوزه علمیه با بیان اینکه گذاشتن والدین در خانه سالمندان و رها کردن آنها در صورتی که فرزندان بتوانند او را نگهداری کنند خلاف احسان و حتی در برخی موارد حرام است، تصریح کرد: البته این دلیل بر آن نیست که وجوب اطاعت در همه موارد محقق شود. در روایات هم بر احسان والدین تأکید شده؛ از جمله فرموده است که با آنان مهربان باشید و اجازه ندهید که بابت درخواستی شرم کنند. 

وجوب احسان به والدین

قاضی‌زاده اظهار کرد: همچنین در روایات دیگری به وجوب احسان به والدین توجه شده، ولو اینکه فاجر یا کافر باشند. از جمله در روایتی بیان شده است که از امام(ع) پرسیدند که آیا من برای والدینم دعا کنم، در صورتی که شیعه نیستند. امام فرمودند که هم دعا کن و هم برای آنان صدقه بده و اگر زنده هستند، حق را به آنها معرفی و با آنها مدارا کن، زیرا پیامبر(ص) فرمودند که من به رحمت مبعوث شده‌ام نه به عقوق(عاق). طبق روایت دیگری، اگر سنی هم بودند به آنها نیکی کن، همان طور که به شیعیان نیکی می‌کنی.

استاد حوزه علمیه با تأکید بر اینکه در بین فقها حرمت ایذاء به والدین قطعی است، ولی وجوب اطاعت مطلق قطعی نیست، بیان کرد: عرف در مواجهه با والدین باید تشخیص دهد که فرزند به والدین خود احسان و نیکی می‌کند. در این صورت ممکن است فرزندان از دستورات والدین اطاعت کنند، ولی به برخی از آنها بی‌توجه باشند و این ترک مصاحبت معروف نیست. 

احسان به معنای اطاعت مطلق نیست

قاضی‌زاده با بیان اینکه همه نوع اطاعت‌ها از والدین احسان است، ولی شاید احسانی مصداق اطاعت نیست، اضافه کرد: مثلاً ممکن است والدین از فرزند درخواست یک میلیون تومان پول کنند و او 500 هزار تومان به آنها بدهد؛ در اینجا احسان شده ولی اطاعت نیست. 

رئیس مؤسسه فهیم با اشاره به برخی تصرفات مالی پدر نسبت به فرزند، ادامه داد: در برخی روایات به تصرفاتی اشاره شده که فرزند حق ندارد نسبت به پدر داشته باشد و مادر هم نسبت به فرزند حق ندارد؛ صاحب وسائل روایات متعددی را ذکر کرده که همه آنها صحیح است و روایتی را شیخ طوسی نقل کرده است که فرزند حق ندارد از والدش جز به اذن او مالی را بگیرد، ولی پدر بدون اذن هم می‌تواند مال فرزند را بردارد و حتی اگر فرزند کنیزی دارد که از او استفاده نمی‌کند، پدر حق دارد از او بهره ببرد.

استاد سطح خارج حوزه علمیه تصریح کرد: در روایت دیگری از امام باقر(ع) آمده است: «انت و مالک لابیک...»؛ ابتدای این روایت خیلی گسترده است؛ یعنی همه نوع تصرفاتی در مال پسر را جایز می‌داند؛ الان سند وجود دارد ولی در گذشته که خیلی این امور رواج نداشت پدر می‌توانست طلای زیاد یا زمینی از فرزند را بدون اذن او بفروشد، ولی در ادامه روایت حضرت فرموده است که من دوست ندارم از مال پسر بیش از مقدار احتیاج بردارد، یعنی بیشتر هم بردارد اشکال ندارد ولی من دوست ندارم بدون ضابطه تصرف صورت بگیرد، زیرا فساد رخ خواهد داد. همچنین معصوم(ع) فرمودند که اگر پسر زندگی پدر خود را کاملاً تامین می‌کند، او مجاز نیست از مال فرزندش بردارد، ولی اگر احسن نفقه را ندارد، یعنی نفقه می‌دهد ولی کم است، پدر می‌تواند در مال او تصرف کند. می‌توانیم این روایت را در بین روایات مخالف بپذیریم و مبنا قرار دهیم.

پدر به تصرف در مال فرزند مجاز است

قاضی‌زاده در ادامه اضافه کرد: در روایت دیگری بیان شده که پسری مالی دارد و پدرش مال او را برداشته و به حج می‌رود، امام(ع) فرمودند اشکالی ندارد، بچه حق ندارد از مال پدر بردارد ولی پدر می‌تواند برای حج واجب یا مستحب از مال پسر استفاده کند. البته کسانی مانند شیخ طوسی آن را توجیه کرده و نپذیرفته‌ است؛ وی گفته است اینکه گفته‌اند پدر از مال پسر بردارد در موارد حاجت و در شرایط تنگناست، ولی اینکه پول فرزندش را بردارد و با آن به حج برود درست نیست، بلکه ممکن است در اینجا مراد قرض کردن باشد. اگر حج بر پدر لازم نیست، حق ندارد از مال پسرش بردارد و حج برود، زیرا مستطیع نیست.

استاد سطح خارج حوزه علمیه تصریح کرد: شیخ حرعاملی هم همانند شیخ طوسی آن را حمل بر قرض کرده یا اینکه حج بر گردن پدر واجب است. در روایت دیگری بین پدر و مادر فرق گذاشته است. روایت بیان کرده که اگر پدر و مادر هر دو نیازمند و محتاج باشند، پدر بدون اذن فرزند می‌تواند از مال او بردارد، ولی مادر باید با اذن فرزند همراه باشد. البته در برخی روایات گفته شده که اگر مادر واجب‌النفقه باشد، فرزند باید نفقه او را بدهد. علما در توضیح این تفاوت گفته‌اند که مثلا مادری طلاق گرفته و شوهر کرده و شوهرش خرجی او را می‌دهد پس حق ندارد بدون اذن فرزند از مالش بردارد. 

پدر در اقل نفقه حق تصرف دارد

قاضی‌زاده تصریح کرد: روایت دیگری از امام کاظم(ع) نقل شده است که امام فرمودند که پدر به اقل نفقه می‌تواند بدون اذن پسر از او بردارد. همچنین طبق روایت دیگری، اگر پسر پولی دارد و پدر دوست دارد از او پول بگیرد، اشکالی ندارد، ولی مادر باید قرض بگیرد. 

استاد سطح خارج حوزه تصریح کرد: روایات تصرف پدر در مال فرزند چند دسته است؛ دسته اول به صورت مطلق این تصرف را جایز می‌داند؛ یک دسته احسن نفقه را ملاک قرار داده و حتی پول برداشتن برای حج واجب هم جایز است و دسته دیگر هم تصرف به اندازه و قدر اضطرار را جایز دانسته است. البته در هر صورت پسر باید اجازه بگیرد. غالب فقها فرض سوم را پذیرفته‌اند و باید تبیین دقیقتری صورت بگیرد.