دسترسی به 400 هزار از منابع در «جامع‌الاحادیث»

به گزارش ایکنا، بر کسی پوشیده نیست که امروزه احادیث به ویژه در موضوعات تخصصی به یکی از مهمترین ابزار‌های پژوهشی، دینی و اعتقادی تبدیل شده‌اند. با ورود اینترنت به عرصه اطلاع‌رسانی علمی، این کارکرد ابعاد گسترده‌تری یافته و این امکان فراهم شده است تا بسیاری از منابع حدیثی نیز با به‌کارگیری ابزار جدید به شکل نو و کارآمدتر در اختیار محققان قرار گیرند. در همین راستا شبکه جهانی نور وابسته به مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی از سال ۱۳۹۰ اقدام به عرضه منابع حدیثی بر روی پایگاه حوزه و امام علی (ع) کرد.

استقبال کاربران از یک سو و قابلیت‌های روزافزون مورد نیاز متخصصان مراجعه‌کننده از سوی دیگر، این شبکه را بر آن داشت تا با راه‌اندازی «پایگاه تخصصی جامع‌الاحادیث» پاسخگوی این نیاز باشد. آنچه در این پایگاه عرضه شده است حاصل تلاش مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور از مهر ۱۳۹۰ تاکنون است.

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در راستای تلاش‌های خود برای تسهیل دسترسی به منابع علوم اسلامی با استفاده از ابزار فناوری اطلاعات و در ادامه تولید نرم‌افزار‌های متنوعی که در حوزه حدیث عرضه کرده است، اقدام به راه‌اندازی وب‌گاهی حدیثی کرده تا ضمن عرضه دستاورد‌های پیشین خود در محیط وب، قابلیت‌های جدیدی را در اختیار جامعه حدیث‌پژوهان و محققان علاقه‌مند به مباحث حدیثی قرار دهد که در ادامه خبرگزاری ایکنا به معرفی بخش‌های آن اقدام کرده است.

تعریف و دامنه محتوایی

وب‌گاه جامع‌الاحادیث وب‌گاهی حدیث‌محور است که در آن مجموعه روایات موجود در ۱۹۹ عنوان از مصادر حدیثی شیعه عرضه شده است. این عناوین که شامل ۵۱۷ جلد است فهرستی نسبتاً کامل از کتاب‌های حدیثی شیعه محسوب می‌شود که از ادوار مختلف نگارش حدیث به دست حدیث‌پژوهان معاصر رسیده است.

هدف این وب‌گاه آن است که مجموعه کتاب‌های شیعی باقیمانده از پنج قرن اول را، که مشتمل بر احادیث باشند، به همراه مصادر حدیثی نگاشته‌شده تا زمان نگارش مستدرک الوسائل گردآوری کند. در این میان برخی از مهمترین منابع مهم مورد توجه و استفاده حدیث‌پژوهان در دوره‌های متأخر نیز با این مجموعه همراه خواهند بود. افزودن احادیث نقل‌شده در آثار غیرحدیثی که در مصادر حدیثی وجود ندارد از برنامه‌های آتی برای تکمیل این دامنه است.

فهرست عناوین و مشخصات منابع حدیثی پایگاه را می‌توانید از بخش« فهرست منابع ترجمه پایگاه جامع الاحادیث» و «فهرست منابع شرح پایگاه جامع الاحادیث» دریافت کنید.

در این وب‌گاه در کنار عرضه فهرست احادیثِ کتاب‌های مذکور، ترجمه‌ها و شروح نگاشته‌شده بر روایات نیز ذیل هر روایت به نمایش درمی‌آید. در حال حاضر بیش از ۸۶ هزار روایت در پایگاه دارای ترجمه هستند که برای ترجمه آن‌ها از ۱۳۳ عنوان کتاب در ۲۱۸ جلد استفاده شده است. همچنین بیش از ۳۵ هزار روایت پایگاه که بخش عمده آنها، روایات کتب اربعه حدیثی است، دارای شرح هستند. برای این شروح از ۱۹ عنوان کتاب در ۱۰۶ جلد استفاده شده است که در آینده بر تعداد این منابع افزوده خواهد شد. همچنین امکان گفت‌وگو در خصوص ترجمه‌ها و شروح نقل شده از کتاب‌ها و یا افزودن ترجمه و شرح توسط کاربران نیز ذیل هر حدیث فراهم آمده است.

وب‌گاه جامع‌الاحادیث با هدف ارائه خدمات پژوهشی مناسب به حدیث‌پژوهان و محققان علاقه‌مند به مطالعات حدیثی طراحی شده است. بخشی از پیچیدگی ساختار وب‌گاه و دشواری‌های موجود در مسیر بهره‌برداری از امکانات آن احتمالا به این موضوع مرتبط است. به همین سبب لازم است کاربران با بردباری، به مرور با قابلیت‌های وب‌گاه و نحوه‌‌ بهره‌گیری از این قابلیت‌ها آشنا شوند.

البته این وب‌گاه همانند بسیاری از دیگر محصولات تخصصی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی به نحوی طراحی شده است تا سایر اقشار علاقه‌مند به مباحث حدیثی نیز بتوانند پاسخ سوالات خود را در آن بیابند. کاربران مهمان به بخش اندکی از اطلاعات وب‌گاه دسترسی دارند و با توجه به امکانات اختصاصی فراهم آمده برای هر کاربر از قبیل امکان نمایه زدن، انتخاب و دسته‌بندی احادیث دلخواه و مورد علاقه، مقایسه احادیث و... لازم است کاربران محترم برای استفاده کامل، با استفاده از نام کاربری و کلمه عبور اختصاصی خود که از سامانه آی نور (inoor.ir) دریافت کرده‌اند، وارد وب‌گاه شوند.

ویژگی‌های پایگاه تخصصی جامع‌الاحادیث

یکی از مهمترین ویژگی‌های این وب‌گاه که آن را از نرم‌افزار جامع‌الاحادیث متمایز می‌سازد حدیث‌محوری در شیوه عرضه است. در این وب‌گاه به جای عرضه متن کامل کتاب‌ها، فهرست کاملی از احادیث اهل بیت علیهم‌السلام از کتاب‌های حدیثی استخراج و ارائه شده است.

فضای عرضه حدیث‌محور امکان ارائه امکانات بیشتری در ارتباط با هر حدیث را فراهم کرده است. ضمن اینکه با توجه به ارتباط وثیق احادیث با محتوایی که در کتاب‌ها در کنار احادیث عرضه شده است، کاربران محترم می‌توانند با استفاده از گزینه ارائه شده در کنار هر حدیث، به وب‌گاه کتابخانه دیجیتال نور متصل شده و حدیث مورد نظر را در خلال صفحات کتاب مشاهده کنند.

یکی از مسائلی که حدیث‌پژوهان همواره با آن مواجهند نسخه‌های مختلف یک حدیث است که در طول تاریخ با تفاوت‌هایی در کتاب‌های مختلف نقل شده است. این نسخه‌ها معمولا از جهات سندی و متنی با یکدیگر متفاوت بوده و محقق ناچار از مراجعه به آن‌ها می‌باشد. از سوی دیگر تکرار این موارد در جست‌وجو‌های رایانه‌ای و مانند آن موجب مشکلاتی برای استفاده‌کنندگان است. این مساله در آثار حدیثی از طریق «تخریج» نسخه‌های مختلف یک روایت حل می‌شود. به این منظور در وب‌گاه جامع‌الاحادیث با بهره‌گیری از روش متن کاوی، روایاتی که شباهت بالای لفظی آن‌ها دال بر اتحاد آن‌ها بوده، گرد هم آمده و با عنوان «گروه‌بندی احادیث» در اختیار کاربران قرار گرفته است.

کاربران با مشاهده احادیث گروه‌بندی‌شده می‌توانند ضمن پیشگیری از مشکلات ناشی از تکرار پاسخ‌ها، از مزایای مشاهده همزمان نسخه‌های مختلف یک روایت که بر اساس تاریخ مرتب شده‌اند بهره‌مند شوند. ازجمله مزایای این بخش هم‌افزایی در اطلاعات جانبی احادیث یک گروه مانند ترجمه، شرح و اطلاعات سندی است. در احادیثی که بخشی از اطلاعات فوق را ندارند، از طریق گروه بندی امکان دستیابی به این اطلاعات فراهم می‌شود.

اطلاعات پیرامونی حدیث

در پایگاه تخصصی جامع‌الاحادیث ذیل هر حدیث اطلاعات متعددی وجود دارد که عبارت‌اند از ترجمه و شرح حدیث که  در این بخش مجموعه‌ای از ترجمه‌ها و شروحی که بر این حدیث نگاشته شده از منابعی که فهرست آن‌ها گذشت، گردآوری و در کنار حدیث ذکر شده است. این ترجمه‌ها و شروح به متن کامل کتاب‌ها پیوند داشته و کاربر می‌تواند متن کامل را در وب‌گاه نورلایب مشاهده کند. همچنین کاربران میتوانند نقد و نظر خود را درباره هر ترجمه یا شرح ذیل آن ثبت کنند.

احادیث هم‌نشانی بخش دیگری است که در آن گردآوری احادیث در یک باب ازجمله فعالیت‌هایی است که در طی تاریخ تدوین حدیث و در آثار حدیثی متعدد صورت پذیرفته و گامی در مسیر تجمیع خانواده حدیث به شمار می‌رود. با توجه به تفکیک احادیث کتاب در این وب‌گاه و کنار هم قرار گرفتن احادیثی از کتب مختلف در مواردی از قبیل نتایج جست‌وجو و مانند آن، کاربران می‌توانند با استفاده از گزینه احادیث هم نشانی، به سایر احادیثی که با حدیث مد نظر در یک باب قرار داشته‌اند دسترسی پیدا کنند.

سومین بخش این پایگاه احادیث مرتبط است که امکان مشاهده احادیث مشابه و مرتبط با یک حدیث را در اختیار کاربران قرار می‌دهد. در این پایگاه احادیث مشابه بر‌اساس مشابهت لفظی و احادیث مرتبط بر اساس مشابهت معنایی پردازش شده‌اند. قابلیت مشاهده احادیث مشابه لفظی، پیش‌تر در نرم‌افزار جامع‌الاحادیث ۳.۵ نیز عرضه شده بود، اما مشابهت‌یابی معنایی و به عبارتی یافتن احادیث مرتبط با موضوع روایت انتخاب شده، فعالیتی نوین است که در پایگاه جامع‌الاحادیث ارائه شده است. این قابلیت که مبتنی بر فناوری داده کاوی متون است، در میانه راه بوده و توسط بخش داده کاوی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی آماده شده است.

با انتخاب گزینه احادیث مرتبط ذیل هر حدیث، می‌توان پاسخ‌های مربوط به‌هر دو بخش مشابه لفظی و معنایی را به صورت گروه‌بندی شده در کنار یکدیگر مشاهده کرد. البته به دلیل پردازش ماشینی، امکان خطا در بخش اندکی از پاسخ‌های این پردازش، به ویژه در مشابه‌یابی معنایی وجود دارد.

اطلاعات سندی دیگر بخش این پایگاه است. پیوند بین پژوهش‌های انجام شده در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در حوزه سند احادیث (درایة النور و اسناد شیخ صدوقرحمه الله) با مباحث مربوط به متن روایات(جامع‌الأحادیث)، از گذشته یکی از اهداف این مرکز بوده است که اولین گام آن در پایگاه جامع‌الأحادیث برداشته شده و کاربران می‌توانند علاوه بر مشاهده ترجمه و شرح متن روایات، با انتخاب گزینه اطلاعات سندی ذیل هر حدیث، اطلاعات مربوط به سند آن روایت، شامل سند بازسازی شده، عناوین کامل راویان و شرح حال مختصری از آن‌ها را نیز مشاهده کنند.

در حال حاضر این اطلاعات برای بیش از یکصد هزار روایت وجود دارد که با در نظر گرفتن روایات تکراری در منابع و استفاده از گروه‌بندی روایات، تقریبا می‌توان از این اطلاعات رجالی برای غالب احادیث پایگاه بهره برد. همچنین در آینده، کمیت و کیفیت ارائه اطلاعات سندی بهبود خواهد یافت.

حدیث در کتب دیگر قابلیت این پایگاه است. چنانکه گذشت، امکان مشاهده هر یک از احادیث پایگاه و ترجمه و شرح آن در خلال صفحات همان کتب در کتابخانه دیجیتال نور فراهم شده است، اما بخشی از دیدگاه‌های ذکرشده در ارتباط با هر حدیث، خارج از کتاب‌های شرح و در خلال کتاب‌های نگاشته‌شده در رشته‌های مختلف علوم اسلامی موجود است. دسترسی به این اطلاعات که غالباً مشتمل بر مواردی از قبیل ترجمه، شرح، توضیح سند، استشهاد به روایت و تبیین موضوعی آن است، تاکنون از دسترس محققان خارج بوده است که از این پس کاربران با انتخاب گزینه حدیث در کتب می‌توانند متن هر حدیث را در مجموعه کتاب‌های دیگر کتابخانه دیجیتالی نور، که تا کنون بالغ بر ۲۵ هزار جلد کتاب علوم اسلامی را در خود جای داده، نیز مشاهده کنند و از این طریق، دسترسی به متن احادیث در سایر کتاب‌ها که به منظور ترجمه، شرح، استناد، شاهد مثال و... به کار رفته، برای پژوهشگران امکان‌پذیر خواهد بود.

ترجمه حدیث در کتب ازجمله قابلیت‌های ویژه این پایگاه است. در اینجا مقدار قابل توجهی از روایات پایگاه با استفاده از منابعی که به طور مستقیم به ترجمه آن روایات پرداخته‌اند، دارای ترجمه هستند که با احتساب وجود روایات تکراری در منابع پایگاه، تعداد روایات دارای ترجمه به حدود سه‌چهارم مجموع احادیث بالغ می‌شود و می‌توان با انتخاب گزینه گروه‌بندی، از ترجمه یک روایت برای سایر روایات هم‌گروه نیز بهره برد. با این حال به منظور پوشش حداکثری ترجمه برای روایات، بخش فنی مرکز کامپیوتری علوم اسلامی از طریق راهکار‌های متن‌کاوانه، از یک سو با استفاده از ترجمه‌های موجود و از سوی دیگر با بهره‌برداری از ترجمه‌های ماشینی، اقدام به یافتن ترجمه‌های بیشتری برای روایات در میان کتب پایگاه کتابخانه دیجیتالی نور کرده است که با انتخاب گزینه ترجمه حدیث در کتب، می‌توان آن‌ها را مشاهده کرد. نتایج این بخش احتمالاً ترجمه‌های دیگری از حدیث در کتابخانه دیجیتال نورلایب باشند که به صورت ماشینی شناسایی شده‌اند.

یکی دیگر از قابلیت‌های این پایگاه فیلتر نتایج است. با توجه به تعداد بالای احادیث، کاربران می‌توانند احادیث را بر اساس عوامل مختلفی فیلتر کنند. این عوامل عبارت‌اند از منابع، که کاربران می‌توانند با انتخاب یکی از منابع حدیثی پایگاه یا ابواب داخلی آن، فهرست روایات را به روایات آن منبع محدود کنند. همچنین در گزینه تنظیمات بالای صفحه امکان تشکیل قفسه‌های مد نظر کاربر نیز فراهم شده تا احادیث تعداد معینی از منابع گرد هم آمده و در دسترس کاربر قرار گیرد.

عامل دیگر در بخش فیلتر، احادیث تفکیکی هر یک از معصومان است. لذا یکی از قابلیت‌هایی که برای اولین‌بار در این وب‌گاه عرضه شده است امکان مشاهده روایات یک معصوم خاص است که طی سالیانی توسط محققان مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نشان‌گذاری شده است. به این ترتیب کاربران می‌توانند در صورت نیاز در پژوهش‌های خود، روایات مرتبط با هر معصوم خاص را به تفکیک مشاهده کنند.

نکته قابل توجه در این رابطه آن است که مقصود از احادیث یک معصوم، صرفا احادیث بیان شده توسط آن معصوم نبوده و کل احادیث مرتبط با معصوم در دامنه انتخاب شده به نمایش در خواهد آمد. به همین دلیل روایتی که در آن یک معصوم در ارتباط با معصوم دیگری مطلبی را بیان کرده‌اند در میان احادیث هر دو معصوم به نمایش در خواهد آمد.همچنین اطلاعات مربوط به معصومان، فعلاً برای حدود دوسوم از احادیث پایگاه وجود دارد. البته بنا به گفته مرکز نور روند تکمیل این اطلاعات در حال انجام است که نتیجه آن‌ها به مرور بر روی پایگاه بارگذاری خواهد شد.

عامل دیگر در بخش فیلتر احادیث ترجمه‌دار، اندازه حدیث و قرن ارائه حدیث است. برخی از دیگر فیلتر‌هایی که امکان محدود کردن فهرست روایات بر اساس آن‌ها وجود دارد، عبارت‌اند از فیلتر احادیث دارای ترجمه و احادیث دارای شرح، فیلتر احادیث بر اساس طول حدیث و فیلتر احادیث بر اساس قرن نگارش منبع آن.

نکته قابل توجه در رابطه با فیلتر احادیث، امکان اِعمال همزمان آن‌ها  است. برای مثال کاربر می‌تواند در کتاب کافی، در میان احادیث دارای ترجمه، مشروط بر این که روایت از امام صادق علیه‌السلام باشد و اندازه روایت طولانی‌تر از دو خط نباشد، احادیث مشتمل بر کلمه یا عبارت مورد جست‌وجوی خود را مشاهده کرده و به ترجمه‌ها، شروح و سایر اطلاعات پیرامون این احادیث دست یابد.

فعالیت‌های حدیثی کاربران بر روی وب‌گاه ذخیره می‌شود تا امکان پژوهش‌های بهتری را برای ایشان فراهم کند. ازجمله کاربران می‌توانند بر احادیث نمایه زده و احادیث را در پوشه‌های دلخواه خود ذخیره و در آینده بازیابی کنند. همچنین ذیل هر حدیث امکان ترجمه حدیث به زبان‌های مختلف برای کاربران فراهم شده است. در آینده نزدیک نیز امکان بحث و نظر در رابطه با احادیث، ترجمه‌ها و شروح برای کاربران فراهم خواهد شد.

آنچه در این وب‌گاه عرضه شده است، حاصل سه دهه فعالیت محققان و مهندسان مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی بر روی احادیث است و بنا بر اعلام این مرکز قرار است به مرور قابلیت‌ها و امکانات بیشتری بر روی پایگاه جامع‌الاحادیث قرار گیرد. این پایگاه در مجموع و با توجه به قابلیت‌هایی که به کاربر ارائه می‌دهد باتوجه به بررسی‌های ایکنا یکی از معتبرتررین و مناسب‌ترین پایگاه‌های اسلامی در ارائه احادیث و رواایت و تحقیق و پژوهش در این حوزه به شمار می‌رود.