هفت نکته درباره ارزش و اهمیت سوره حمد

به گزارش ایکنا، دومین جلسه درس تفسیر قرآن آیت‌الله ابوالقاسم علیدوست، در سال تحصیلی جدید، صبح امروز 7 آبان ماه در حوزه علمیه قم برگزار شد.

در ادامه متن جلسه را می‌خوانید؛

بنا شد تفسیر ما ترتیبی باشد، البته اگر جایی لازم بود راجع به یک موضوع صحبت کنیم، صحبت می‌کنیم. درس امروزمان نمایی از سوره حمد است. این کار، کار جدیدی در تفسیر است. در سوره‌های کوتاه مثل سوره حمد ابتدا نمایی از سوره ارائه می‌کنیم ولی در سوره‌های طولانی ممکن است این کار را در مورد هر یک صفحه انجام دهیم. حسن این کار این است که سوره تکه‌تکه نمی‌شود و جزیره‌ای مورد بررسی قرار نمی‌گیرد.

ما امروز ده بحث کوتاه داریم که جامع آن نمایی از کل سوره است. اولا در اینکه سوره مکی است یا مدنی است اختلاف است. بعضی‌ها گفتند سوره مکی است و برخی گفتند مدنی؛ حالا ما کاری نداریم سوره مکی است یا مدنی است.

با اینکه اولین سوره نازل بر پیامبر(ص) نیست ولی به دستور پیامبر(ص) اول قرآن قرار داده شده است و لذا یکی از اسامی معروف آن «فاتحه الکتاب» است. نکته‌ای که می‌خواهم استفاده کنم این است؛ اگر بگوییم این نامگذاری از زمان پیامبر(ص) بوده است معلوم می‌شود قرآن در زمان خود پیامبر(ص) جمع‌آوری شده است و به صورت کتاب بوده است. این بحث در علوم قرآن بحث مهمی است.

این سوره تنها سوره‌ای است که دوبار نازل شده است و به همین جهت «سبع المثانی» خوانده می‌شود. البته راجع به وجه نامگذاری سوره حمد به سبع المثانی حرف‌های دیگری هم زده شده است ولی ما از این بحث می‌گذریم.

بحث بعدی عظمت این سوره است. وقتی من برخی سخنرانی‌ها، خطبه‌ها و مصاحبه‌ها را می‌بینم خیلی تاسف می‌خورم که چرا این مباحث مطرح نمی‌شود و اولویت ما چیزهای دیگر شده است. من چند نمونه از عظمت این سوره بیان کنم. این سوره همتای خود قرآن به شمار آمده است: «وَلَقَدْ آتَيْنَاكَ سَبْعًا مِنَ الْمَثَانِي وَالْقُرْآنَ الْعَظِيمَ». آیا سوره دیگری در قرآن داریم که عدل کل قرآن باشد؟ با اینکه در بقیه قرآن آیت الکرسی و سوره یاسین و سوره توحید است، ولی فقط سوره حمد عدل قرآن قرار گرفته است.

همچنین این سوره پایه نماز قرار داده شده است. این سوره تنها سوره‌ای است که باید در شبانه‌روز آن را ده مرتبه بخوانیم. همچنین جامع‌ترین حکمت الهی در این سوره بیان شده است. اجمالا این سوره، سوره عظیمی است. این سوره آثار زیادی دارد از جمله آثار تلاوت آن شفا بودن سوره حمد است: «من نالته عله فليقرأ في جيبه الحمد سبع مرات، فان ذهبت العله وإلا فليقرأها سبعين مره، وأنا الضامن له العافيه». البته ممکن است کسی سوره حمد بخواند و شفا نگیرد چون مصلحت او نبوده است.

بحثی در روایات مبین ثواب سور

بحث بعدی ثواب قرائت این آیات است. از پیامبر(ص) نقل شده است: «ایما مسلم قرأ فاتحه الکتاب اعطی من الاجر کانما قرأ ثلثی القرآن» یعنی هر کس سوره حمد را بخواند انگار دوسوم قرآن را خوانده است. یک بحث این است منظور از این خواندن، صرف قرائت و تلاوت است یا التزام و عمل به مفاد سوره هم شرط است. بحث بعدی تصور این مطلب است که کسی قرآن نخواند و فقط سوره حمد بخواند. برخی از مفسران مثل مفسران تفسیر نمونه وقتی به این روایات می‌رسند می‌گویند مراد، صرف تلاوت نیست. لذا در مورد برخی سوره‌ها تصریح شده است کسی که سوره را بخواند و عمل کند فلان ثواب را دارد.

در سال 68 همکاری خاصی با مفسران تفسیر نمونه داشتم. آن زمان نوشتم شما دارید به روایات سوبسید می‌دهید. خود رسول خدا(ص) می‌توانست بفرماید هر کس سوره را بخواند و عمل کند این ثواب را دارد. نکته بعد اینکه در مورد برخی سوره‌ها تصریح شده است کسی که بخواند و عمل کند، شاهد است که در سایر موارد هم باید بخواند و عمل کند یا شاهد این است که در سایر موارد، این شرط مورد نظر نبوده است؟ الآن هم من بر همین عقیده هستم و حرفم عوض نشده است.

البته ما به هر روایت ثوابی معتقد نیستیم و برخی از آنها مشکل محتوایی دارد، ولی اگر محتوا قابل قبول بود سوبسید ندهیم. بله، ممکن است انسان سوره را قرائت کند و ثواب ببرد ولی بعدا عملی انجام دهد که ثواب‌هایش از بین برود. برخی‌ها تولیدشان خوب است ولی ثواب‌ها را به باد می‌دهند. پس روایاتی که در عظمت تلاوت سوره‌ها است را همانطور که هست بیان کنیم، نه به آن چیزی اضافه کنیم و نه چیزی از آن کم کنیم.

بحث هفتم نسبت «بسم الله» این سوره با خود سوره است. سوره حمد تنها سوره‌ای است که به اتفاق شیعه و سنی بسم الله جزء آن است. اهل سنت و برخی عالمان شیعه در مورد بقیه سور معتقدند که بسم الله جزء سوره نیست. حالا یا جزء قرآن هم نمی‌دانند یا جزء قرآن می‌دانند ولی جزء سوره نمی‌دانند. خیلی‌ها که بسم الله را جزء سوره می‌دانند، آن را آیه مستقل نمی‌دانند. تنها سوره‌ای که بسم الله آن شماره دارد و آیه مستقل است سوره حمد است.