هنر اسلامی شکل تکامل‌یافته هنر ایرانی است + صوت

هنر اسلامی عنوانی است که پیرامون آن اظهارنظرهای فراوانی انجام شده است. در این رابطه سه دیدگاه عمده وجود دارد؛ برخی‌ها نیز چنین نامگذاری را از آغاز غلط می‌دانند زیرا معتقدند در اسلام روشی برای ایجاد هنر نداریم، در واقع هنر اسلامی مکتب نیست بلکه شکلی توسعه‌یافته از هنر در دوران پس از اسلام است.

گروه هنر ایکنا به منظور بررسی این موضوع به گفت‌وگو با کارشناسان و صاحب‌نظران هنر اسلامی نشسته است. در چهارمین بخش از این گفت‌وگوها پای سخنان مهدی حمیدی پارسا؛ عضو هیئت علمی موسسه آموزش عالی هنر و اندیشه اسلامی نشسته‌ایم؛ مشروح این گفت‌وگو را با هم می‌خوانیم:

ایکنا – درباره هنر اسلامی تعاریف متعددی ارائه‌ شده است.  عده‌ای جغرافیای کشورهای مسلمان را شرط اصلی و عده‌ای دیگر مفهوم را اصل مهم در هنر اسلامی می‌دانند. همچنین برخی‌ها مسلمان بودن هنرمند را برای اطلاق عنوان اسلامی به هنر کافی می‌شمارند. نظر شما در این باره چیست؟

تعبیر هنر اسلامی عنوانی است که ما با تسامح از آن استفاده می‌کنیم. وقتی حوزه‌ای را منتسب به اسلام می‌کنیم معنایش این است که اسلام درباره آن موضوع ملاک‌هایی را تعیین کرده است. این امر هم در ایجاد آن هنر و هم در ارزیابی آن صدق پیدا می‌کند. درباره هنر چنین نیست زیرا در سنت اسلامی (قرآن و احادیث) روش‌های برای ایجاد اثر هنری نداریم بنابراین از این حیث اسلام درباره هنر، استقرار به‌شرط آورده است.

در معارف و متون اسلامی ورودی به هنر نشده است در صورتی‌ که درباره احکام ورود مستقیم صورت گرفته است. در چنین شرایطی تعبیر هنر اسلامی بر پایه سنت اسلامی اساساً وجود ندارد. با این توضیح، اشتباه است به هنری عنوان اسلامی اطلاق شود. تعریف دیگری که از هنر اسلامی می‌توان داشت به کارهایی مربوط می‌شود که تحت تأثیر اسلام و در ادامه نیز کارهایی که توسط مسلمانان خلق‌ شده‌اند. نکته بعد اینکه نمی‌توانیم بگویم هنر اسلامی یک تمایز آشکار و کاملی با هنر پیش از خود ندارد.

ایکنا – با توجه به توضیحات شما برخی از هنرها نظیر معماری یا خوشنویسی بعد از اسلام بیشتر تحت تأثیر اسلام بوده‌اند. دلیل این امر را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

در هنر اسلامی، معماری به‌ عنوان سنتی وجود داشته است. نمونه بارز این اتفاق در معماری مساجد به‌ خوبی دیده می‌شود. همچنین خوشنویسی به دلیل کتابت قرآن پیوند بسیار نزدیکی با آموزه‌های اسلامی داشته‌اند. جدا از این دو شکل از هنر در نگارگری هم پشتوانه غنی و خوبی داشته‌ایم. حتی در عرصه موسیقی نیز این ویژگی (اسلامی) دیده می‌شود هرچند برخی از علما با این شکل از هنر موافق نیستند.

بیشتر بخوانید:

ورمزیار: هنر اسلامی در خدمت سرگرمی قرار نمی‌گیرد

موسیقی از نگاه فقهی در بسیاری از مواقع رد می‌شود اما وقتی وارد حوزه عرفانی می‌شویم متوجه می‌شویم ‌موسیقی ما خیلی در این رابطه حرف برای گفتن داشته است، به‌ویژه که موسیقی ارتباط بسیار نزدیکی با شعر و ادبیات دارد. برای مثال وقتی خواننده اشعاری از مولانا می‌خواند طبعاً معنا و مفهومی که در شعر وجود دارد در فرم موسیقی هم نمود پیدا می‌کند. اگر بخواهم بازهم از هنرهایی دیگر که وام‌دار مفاهیم اسلامی هستند نام ببرم باید به تذهیب اشاره کنم. این هنر به‌ صورت کاربردی به مفاهیم اسلامی توجه دارد.

ایکنا- درباره هنر اسلامی نظری مطرح است مبنی بر اینکه ایران خاستگاه این شکل از هنر بوده است. این ادعا تا چه حد متکی بر واقعیات علمی است؟

اینکه تصور کنیم خاستگاه هنر اسلامی، ایران بوده، نظری اشتباه است. در ایران پیش از اسلام هنر وجود داشته است گواه این ادعا آثاری است که در تخت جمشید یا دیگر اماکن تاریخی دیده می‌شود. با ورود اسلام هنرهای که وجود داشتند به راه خود ادامه دادند با این تفاوت که مفاهیم اسلامی را هم در خود لحاظ کردند. این ویژگی در کشورهای دیگر هم دیده می‌شود. همین موضوع سبب شد تا هنر در ایران در قیاس با عربستان، مصر یا ترکیه متفاوت باشد. در کشورهایی که نام بردم نیز، هنرمندان وجوهی از هنر قبل از اسلام را حفظ کرده و با اسلام پیوند دادند.

باید به یاد داشت در هر یک از کشورهای اسلامی با ورود دین مبین یک‌ شکل از هنر بیشتر از دیگر اشکال، وامدار اسلام شد. در ایران، معماری و خوشنویسی چنین بود و در دیگر کشورها ممکن است در اشکالی دیگر هنری، مفاهیم اسلامی تجلی بیشتری داشته باشد. برای مثال در ایران بعد از اسلام هنر سنگ‌تراشی چندان موردتوجه قرار نگرفت اما همین شکل از هنر در میان هنرمندان مسلمان هندی به زیبایی موردنظر قرار گرفته است.

ایکنا – اکثر توضیحات ارائه‌ شده، هنر اسلامی را در سده‌های گذشته مدنظر داشتند. در دوره معاصر هنر اسلامی چه مسیری را طی کرده است؟

در زمان حال در هنر، انقطاعی دیده می‌شود که باعث شده، بین هنر گذشته و امروز شکافی عمیق به وجود آید امروز هنر بیشتر تحت تأثیر مدرنیته است. این اتفاق نیز تنها منوط به ایران نیست، بلکه در کل جهان شاهد این اتفاق هستیم. این موضوع به‌خودی‌خود امری ناپسند نیست چون توجه به مدرنیته در هنر به‌نوعی نیازهای امروز بشر را تحت پوشش خود قرار می‌دهد.

ایکنا – سؤال پایانی به تأثیراتی که انقلاب اسلامی بر جریان هنر اسلامی داشته مربوط می‌شود. پیرامون این موضوع توضیحات لازم را بیان کنید؟

یکسری آثار هنری تحت تأثیر آموزه‌ها نهفته در انقلاب اسلامی خلق‌شده است اما برای اینکه بدانیم در دوره انقلاب، مکتب هنری خاصی شکل‌گرفته، زمان بیشتری باید سپری شود تا بتواند ارزیابی دقیقی در این رابطه داشته باشیم البته همانگونه که گفتم شاهد اتفاقاتی در هنر بوده‌ایم این امر تا به آن اندازه نبوده تا بخواهیم از آن به‌ عنوان مکتب هنری نام ببریم.

گفت‌و‌گو از داوود کنشلو