تولید آثار هنری اسلامی بدون هنرمند مؤمن میسر نیست + صوت

هوشنگ جاوید، پژوهشگر موسیقی نواحی و آیینی ایران است. وی در رشته فیلمبرداری و نورپردازی از دانشکده صدا و سیما فارغ‌التحصیل شد. جاوید از شاگردان سیدابوالقاسم انجوی شیرازی بنیانگذار مکتب مرکز فرهنگ مردم ایران در صدا و سیما بود و در این سال‌ها مسئولیت‌های فراوانی را نیز بر عهده داشت.

وی یکی از برجسته‌ترین پژوهشگران موسیقی نواحی و بنیانگذار جشنواره‌های مختلف موسیقی نواحی و آیینی در ایران و از شاگردان محمود روح‌الامینی، محمدتقی مسعودیه و فریدون جنیدی است. ایکنا با این پژوهشگر گفت‌و‌گویی پیرامون هنر اسلامی انجام داده که در ادامه با آن همراه می‌شویم.

ایکنا – تعاریف مختلفی را تا امروز از «هنر اسلامی» از سوی صاحب‌نظران شاهد بوده‌ایم. در این رابطه برخی‌ها معتقد به هنر اسلامی و برخی باور به هنر مسلمانان دارند. پیرامون این موضوع نظر شما چیست؟

برای اولین‌بار این نام از طریق شرق‌شناسان مطرح شد. اما در این میان نکته‌ای وجود دارد آن‌هم اینکه هنر در سرزمین‌های اسلامی با هنر اسلامی فرق دارد. در شکل اول، آثاری را مدنظر قرار می‌دهیم که تنها در جغرافیای ایران مورد نظر قرارگرفته است اما هنر اسلامی مرز ندارد چون هر مسلمانی در هر گوشه دنیا می‌تواند خالق هنر اسلامی باشد. در این رابطه کتابی تحت عنوان «تاریخ هنر سرزمین‌های اسلامی» توسط مورخان خارجی نوشته‌ شده که در آن نگاه به هنر از دوره سلجوقیان را مدنظر قرار می‌دهد.

مقدس اردبیلی یکی از متفکران بزرگ این سرزمین است که شاگردانی نظیر شهید اول و شهید ثانی را تربیت‌ کرده است. وی موسیقی حزن‌آوری که شنونده را یاد ائمه(ع) می‌اندازد را مجاز می‌داند. این امر نشان می‌دهد موسیقی در اندازه‌ مورد نظرش مجاز است. نمونه دیگر فیض کاشانی است. وی با استناد به روایت شیخ حر عاملی در «مسائل الشیعه» حدیثی از امام سجاد(ع) آورده که برخی از آوازه‌ها که انسان را یاد خدا می‌اندازد را مجاز شمرده‌اند. این مثال‌ها نشان می‌دهند در میان علما، دین در مواقعی با هنر درآمیخته شده است.

نمونه‌ای از استفاده هنر برای تبلیغ دین به شبیه‌خوانی برمی‌گردد. در این شکل به صورتی زیبا موضوعات دینی، حماسی تبلیغ می‌شوند. نکته جالب دیگر، دادن لقب «ام‌‌المقامات» به موسیقی بیات است که از طرف قاریان داده‌ شده است. این لقب نشان می‌دهد آنها این سبک موسیقی را به‌ خوبی شناخته‌اند. قاریان از این سبک استفاده کرده و تلاوت خود را از گام پایین شروع کرده و به گام‌های بالا می‌رساند. در هنرهای دیگری چون منبت یا کاشی‌کاری‌هایی که از مساجد برجامانده می‌توان نمونه‌های بسیار خوبی از هنر اسلامی را مشاهده کرد که ریشه در تاریخ هنر دارد و از آن به‌عنوان هنر اسلامی نام برده می‌شود. در بحث کاشی‌کاری و منبت‌کاری حتی در بحث استفاده از رنگ هم، شاخصه‌هایی خوبی از توجهات دینی و اسلامی قابل‌ مشاهده است.

ایکنا – موضوعاتی که بیان کردید به هنر اسلامی در قرون گذشته تأکید دارد، اما امروز هنرهای مدرن جای خود را بین آحاد جامعه بازکرده است. آیا از این موضوع می‌توان برای تبلیغ اندیشه‌های دینی بهره برد؟

در هنر اسلامی به‌ویژه در قرون گذشته، عرفان به هنرمندان این امکان را داده تا پیرامون خود را بهتر ببینند اما در زمان حال وضعیت کمی متفاوت است. در زمان حال هنر اسلامی متکی به هنرمند است یعنی فردی که اثر هنری را خلق می‌کند باورها و ایمانش ملاک است. بر این مبنا هنرمندی که ایمان و باور اسلامی داشته باشد در هر شکلی از هنر قادر است کارش را اسلامی جلوه دهد. در این رابطه سینما را مثال می‌زنم. علی حاتمی هنرمند فقید ایرانی در کارهایش به نحوی زیبا و با زبان شعر آموزه‌های اسلامی و ایرانی را نشان می‌دهد.

سینما حتی انتظار می‌رود جریان‌سازی دینی در جامعه ایجاد کند. پیش از انقلاب اسلامی بخش عمده‌ای از مردم به دلیل فحشایی که در سینما وجود داشت به سالن‌های نمایش نمی‌رفتند اما در همان ایام فیلمی با عنوان «خانه خدا» ساخته شد. این اثر فروش بسیار خوبی داشت و تا امروز نیز از جذابیتش کاسته نشده است. در این کار ایام حج به تصویر کشیده شده و تماشاگر به‌ صورت تصویری اعمال حج واجب را به‌جا می‌آورد.

ایکنا – بحث دیگر کاربردی کردن هنر اسلامی در زمان حال است. جوان امروز دیگر به‌راحتی می‌تواند با دنیا تنها به‌واسطه یک موبایل، ارتباط برقرار کند، در چنین شرایطی، چگونه از هنر به‌عنوان ابزاری برای اشاعه مفاهیم اسلامی بهره بریم؟

برای کاربردی کردن هنر اسلامی در ابتدا باید پایه‌های شناختی هنرمند از مفاهیم اسلامی شکلی درست به خود گیرد. برای رسیدن به این خواسته هم باید کارمان را از دانشگاه‌های هنر آغاز کنیم. اگر در این مکان بتوانیم به شکلی مطلوب و جذاب مفاهیم اسلامی را جاری سازیم مطمئن باشید در ادامه هنرمندان اسلامی پرورش خواهیم داد. این رویکرد در درازمدت بخش عمده‌ای از کشور را در بر خواهد گرفت. حال ممکن است این سؤال پیش آید خواسته مورد نظر در قالب برخی دروس در دانشگاه‌های هنر در حال رخ دادن است پس چرا نتیجه مطلوب حاصل نمی‌شود؟

بیشتر بخوانیم:

هنر فاقد تفکر و معرفت حکم «یلعبون» قرآن را دارد

جواب روشن است. در این رابطه باید کشف و شهود صورت گیرد وگرنه به‌صرف گذراندن چند ترم درسی نمی‌توان هنرمند اسلامی تربیت کرد. برای همین باید شرایط را در جامعه به‌گونه‌ای رقم زد تا هنرمند بتواند به کشف و شهود خوبی دست پیدا کند. البته معدود آثاری در هنر هستند که توانستند شکل کاربردی داشته باشند. در موسیقی، آثار افتخاری که مزین به اشعار قیصر بود چنین خواسته‌ای را رقم زد. 

گفت‌و‌گو از داوود کنشلو