کد خبر: ۴۲۳۶۴۴۰
تاریخ انتشار : ۲۷ شهريور ۱۴۰۳ - ۰۷:۵۵
محققان ناشناخته قرآنی/ ۵۰

نیکولای ساینای؛ از علاقه‌مندی به فلسفه اسلامی تا مطالعات گسترده تطبیقی قرآن

نیکولای ساینای، استاد آلمانی مطالعات اسلامی دانشگاه آکسفورد، مسیر تحصیل خود را با علاقه‌ به فلسفه و کلام اسلامی آغاز کرد. سپس به جنبه‌های ادبی و مطالعات تطبیقی قرآن روی آورد و آثار ارزشمندی را به رشته تحریر درآورد.

به گزارش ایکنا، مطالعات‌ قرآنی در غرب با چاپ‌ تاريخ‌ قرآن‌ نولدكه‌ در ۱۲۷۶ـ ۱۲۷۷ هجری/۱۸۶۰ میلادی وارد مرحله جديدی شد. اين‌ كتاب‌، به‌سبب‌ جامعيت‌ طرح‌ مباحث‌ قرآنی آن‌، در پرداختن‌ محققان‌ غربی به‌ مطالعات‌ قرآنی بسيار مؤثر بوده‌ است‌.

از اوايل‌ دهه ۱۳۳۰ ش‌/ ۱۹۵۰، مطالعات‌ قرآنی، از حيث‌ توجه‌ به‌ مسائل‌ تفسيری، تحولاتی يافت‌. تغييرات‌ حاصل‌ از جريان‌های نوگرا در تفسيرنگاری كه‌ در مصر آغاز شده‌ بود، مورد علاقه خاورشناسان‌ قرار گرفت‌. قرآن‌پژوهان‌ غربی نيز به‌ تفسيرنگاری علمی و ادبی در مصر توجه‌ كردند. يكی از مهمترين‌ پژوهشگرانی كه‌ در اين‌ حوزه‌ مطلب‌ نوشت‌، ژاک ‌ژوميه‌ بود. وی در باره تفسير المنار نوشته محمد رشيدرضا (متوفی ۱۳۱۴ ش‌/ ۱۹۳۵) بر پايه تقريرات‌ محمد عبده‌ (متوفی ۱۳۲۳/ ۱۹۰۵)، آرای امين‌ خولی (بنيانگذار جنبش‌ تفسير ادبی قرآن‌ در مصر)، الجواهر فی تفسيرالقرآن‌ طَنْطاوی جوهری از تفاسير علمی و جنبش‌ تفسيرنگاری مصر بين‌ سال‌های ۱۳۲۶ تا ۱۳۳۰ ش‌/ ۱۹۴۷ـ۱۹۵۱ مقاله‌ نوشت‌. مهمترين‌ پژوهش‌ تفسيری در اوايل‌ قرن‌ بيستم‌، بعد از تاريخ‌ قرآن‌ نولدكه‌، كتاب‌ «گرايش‌ها در تفسير اسلامی» نوشته ايگناتس‌ گلدتسيهر بود. يوهانس‌ مارينوس‌ سيمون‌ باليون‌ در تكميل‌ فصل‌ آخر كتاب‌ گولدتسيهر، جنبش‌ تفسيرنگاری مصر ميان‌ سال‌های ۱۳۰۰ـ۱۳۸۰/۱۸۸۰ـ۱۹۶۰ را بررسی كرده‌ است‌. تك‌نگاری درباره مفسران‌، از ديگر پژوهش‌های تفسيری خاورشناسان‌ است‌.

در چند دهه اخیر، محققان زیادی در دانشگاه‌های غربی در زمینه مطالعات قرآنی کار کرده‌اند. یکی از این محققان برجسته، «نیکولای ساینای» (Nicolai Sinai) استاد آلمانی مطالعات اسلامی دانشگاه آکسفورد است. ساینای  در سال ۱۹۷۶ در آلمان به دنیا آمد. وی در دانشگاه لایپزیگ، دانشگاه آزاد برلین و دانشگاه قاهره در رشته عربی و فلسفه تحصیل کرد. او در سال ۲۰۰۷ دکترای خود را از دانشگاه آزاد برلین دریافت کرد.

علاقه‌ به جنبه‌های ادبی و بین ادیانی قرآن

 
وی از سال ۲۰۱۱ به‌عنوان مدرس، دانشیار و استاد، علوم اسلامی را در دانشگاه آکسفورد تدریس کرده است. تحقیقات او بر قرآن‌پژوهی تاریخی-انتقادی و فلسفه و کلام اسلامی متمرکز است. به طور کلی حوزه علاقه‌مندی وی عبارت است از جنبه‌های ادبی قرآن، رویکرد قرآن در مواجهه با سنت‌های یهودی و مسیحی و ارتباط آن با شعر کهن عربی، عربستان باستان متاخر و زندگی محمد(ص)، تفسیر قرآن، اعم از پیشامدرن و مدرن، هرمنوتیک متون مقدس به طور کلی، تاریخ اندیشه فلسفی و کلامی در جهان اسلام.
 
ساینای درباره سیر مطالعاتی و زمینه مورد علاقه خود در مطالعات قرآنی می‌نویسد: بیشتر تحقیقات من تا کنون مربوط به دوران اولیه اسلام به ویژه قرآن و زندگی محمد(ص) است. من به طور گسترده در مورد ویژگی‌های ادبی قرآن، توالی زمانی (chronology) درونی این کتاب و تعامل آن با سنت‌های پیشین (سنت‌های مربوط به کتاب مقدس، مسیحیت، سنت‌های ربانی، عربی) مطالعه کرده‌ام. به مسئله موقعیت‌یابی متون عربی اولیه در محیط چندفرهنگی، چندمذهبی و چندزبانی که در آن تولید شده‌اند علاقه‌مندم.
 
وی می‌افزاید: در کنار علاقه‌ام به مطالعه چگونگی فهم قرآن توسط اولین مخاطبان آن، پیچیدگی و دانش زبانی بیش از هزارساله تفسیر کتاب مقدس اسلامی را مطالعه می‌کنم و شیفته این هستم که چگونه مفسران قرآن اغلب با ترکیب چندین رشته مانند نحو، نقد متن و کلام کار کرده‌اند. من همچنین علاقه بسیاری به تاریخ فکری دوران میانه اسلامی به ویژه فلسفه عربی دارم. در آموزش‌ها، سخنرانی‌ها و سمینارهای خود بر مطالعه دقیق منابع اولیه پیشامدرن و استدلال دقیق مبتنی بر متن تأکید دارم. من در حال حاضر پروژه تحقیقاتی با حمایت شورای تحقیقات اروپا (European Research Council) با عنوان «تفسیر قرآن: یک پارادایم منسجم» را مدیریت می‌کنم و سردبیر مجله انجمن بین‌المللی مطالعات قرآنی ( International Qur'anic Studies Association) هستم.
 
نیکولای ساینای؛ از علاقه‌مندی به فلسفه اسلامی تا مطالعات گسترده تطبیقی قرآن
 
 پروژه «تفسیر قرآن: یک پارادایم منسجم» که به اختصار QuCIP خوانده می‌شود، زمینه بسیار مهمی را برای اولین تفسیر تاریخی ـ انتقادی در مورد بخشی از قرآن به زبان انگلیسی ارائه خواهد کرد که حداقل سوره‌های اول و دوم را پوشش می‌دهد. هدف این پروژه ارائه یک رویکرد تفسیری یکپارچه است که قادر به پرداختن به سه بعد اصلی شامل: ۱- تعامل نزدیک و در عین حال به لحاظ کلامی گزینشی با مفاهیم و سنت‌های پیشین (یهودی، مسیحی و عرب باستان). ۲- بررسی ساختار ترکیبی پیچیده به ویژه سوره‌های مبسوط قرآن مانند سوره‌های بقره و آل عمران. ۳- فرآیندهای پیچیده تکامل ادبی و سیر اصلاحاتی که توسط آنها شکل گرفته است.
 
در این پروژه پژوهش‌های اسلامی پیشامدرن در مورد قرآن به‌عنوان گنجینه ارزشمندی از قرائت دقیق این کتاب مقدس مورد بررسی انتقادی قرار خواهد گرفت. اولین نقطه عطف این پروژه یک فرهنگ تفسیری از اصطلاحات کلیدی قرآن بود. این فرهنگ لغت و سایر آثار اعضای این پروژه در مورد دستور زبان قرآن، نحو قرآنی در بافت قدیمی آن و در مورد جنبه‌هایی از تاریخ دریافت اولیه قرآن، مبنای تفسیر را تشکیل خواهند داد.
 

نظریه ساینای درباره پایان جمع‌آوری قرآن 

یکی از نظرات ساینای که مورد توجه محققان مطالعات قرآنی قرار گرفته است، دیدگاه وی درباره جمع‌آوری نهایی قرآن کریم است. وی در این باره می‌نویسد: ادعای من مبنی بر اینکه شکل استاندارد قرآن تا حدود ۳۰ هجری به وجود آمد و عثمان آن را به عنوان متن معیار اعلام کرد همچنان مورد اتفاق اکثر قرآن‌پژوهانی است که به زبان‌های انگلیسی، فرانسوی یا آلمانی می‌نویسند؛ اما در دهه گذشته کارهای مهم بیشتری در مورد نسخه‌های خطی متقدم قرآن و نخستین روایت‌های مکتوب قرآن، سنت‌های قرائت قرآن و پیامدهای رسم‌الخط تثبیت‌شده قرآن برای فهم ویژگی‌های زبانی عربی قرآنی انجام شده است. برای مثال، مارین فان‌پوتن نحوهٔ املای عبارت «نعمة/نعمت الله» را در چهارده نسخه خطی متقدم قرآن بررسی کرده و دریافته است که استفاده یکپارچه آن‌ها از «ت» یا «ة» در جاهای یکسانی از متن، دلالت بر این دارد که همه این نسخه‌ها از یک کهن‌الگوی مکتوب نشئت گرفته‌اند.
 
وی می‌افزاید: به طور کلی، حتی در پرتو آثار جدیدتر، من همچنان اکثر استدلال‌های ارائه شده در مقاله ۲۰۱۴ خود را معتبر می‌دانم؛ از جمله تلاشم برای نشان دادن این‌که برخی ویژگی‌های درونی قرآن به راحتی با این فرضیه سازگار نیست که متن قرآن در اواخر سلطنت عبدالملک تثبیت شده باشد. وی در ادامه ادعا می‌کند: چنان‌که در مقاله ۲۰۱۴ هم گفتم، این نکته را نیز می‌افزایم که پژوهش تاریخی نمی‌تواند این فرضیه را رد کند که ممکن است برخی اصلاحات و اضافات در متن قرآن در حوالی دهه اول پس از رحلت پیامبر انجام شده باشد. البته «نمی‌توان رد کرد» به این معناست که من مطمئن نیستم که بتوان برای این ایده، استدلال ایجابی ارائه کرد.
 
مطمئناً رواست که بگویم مقاله من همه را قانع نکرده است. محققانی مانند استیون شومیکر همچنان مدعی هستند که متن استاندارد قرآن احتمالاً در زمان عبدالملک مدوّن و منتشر شده و بسیاری از محتوای آن بازتاب کلمه‌ به‌ کلمه پیام‌های محمد در نخستین دهه‌های دعوت او نیست. همچنان معتقدم که الگوی شومیکر مشکلات عمده‌ای را به دنبال دارد؛ بدین معنا که چارچوب تبیینی‌ای که این الگو برای تکمیل قرآن فراهم می‌آورد به اندازه سناریوی سنتی رضایت‌بخش نیست؛ بر اساس سناریوی سنتی، متن قرآن عمدتاً پیش از دوره فتوحات در مکه و مدینه وحی شده و  تا حدود سال ۳۰ هجری یکسان‌سازی شد. 
 

تحقیقات قرآنی _ اسلامی نیکولای ساینای

 
این محقق آلمانی تاکنون چندین کتاب و ده‌ها مقاله در زمینه مطالعات قرآنی نگاشته است که بیشتر آنها مورد توجه صاحب‌نظران این عرصه قرار گرفته است. مهم‌ترین کتاب‌های وی عبارت‌اند از:
 
۱- Fortschreibung und Auslegung: Studien zur frühen Koraninterpretation, Wiesbaden ۲۰۰۹ (۳۲۴ pp) (به‌روزرسانی و تفسیر: مطالعات تفسیر اولیه قرآن، ویسبادن ۲۰۰۹.
۲- Der Koran. Eine Einführung. Reclam, Stuttgart (۲۰۱۷) (قرآن، یک مقدمه)
۳- The Qur'an. A Historical-Critical Introduction . Edinburgh (۲۰۱۷)، قرآن. یک مقدمه تاریخی-انتقادی.
۴- Rain-Giver, Bone-Breaker, Score-Settler: Allāh in Pre-Quranic Poetry (۲۰۱۹) (باران آور، استخوان شکن، حسابگر: الله در شعر پیش از قرآن) 
۵- Unlocking the Medinan Qur’an (ed.), Brill (۲۰۲۲) (رمزگشایی از قرآن مدینه). 
۶- Key Terms of the Qur'an. A Critical Dictionary. Princeton (۲۰۲۳)  (اصطلاحات کلیدی قرآن. فرهنگ لغت انتقادی).
 
کتاب «اصطلاحات کلیدی قرآن، فرهنگ لغت انتقادی» با استقبال قرآن‌پژوهان روبرو شده است. این کتاب تحلیلی مبسوط و میان‌رشته‌ای از انبوهی از اصطلاحات کلیدی قرآنی ارائه می‌دهد. این اصطلاحات در قالب مدخل‌هایی تحلیلی درباره عبارات مهم قرآنی است؛ از اسمای الهی (مانند الله و الرحمن) گرفته تا فهم قرآنی از مفاهیم ایمان و عبودیت خدا، مجموعه‌ای از اصطلاحاتی است که در این کتاب بدان‌ها پرداخته شده است.
 
ساینای درباره هر اصطلاح به این می‌پردازد که در کاربرد قرآنی‌اش چه معنایی دارد، چگونه باید به انگلیسی ترجمه شود و چه نقشی در جهان‌بینی و تصویر متمایز قرآن از خدا، انسان و جهان ایفا می‌کند. او همچنین بررسی جامعی از ارتباط اصطلاحات قرآنی با سنت‌های پیشین (مانند ادبیات یهودی و مسیحی، اشعار عربی پیشااسلامی و سنگ‌نبشته‌های عربی) ارائه می‌کند؛ بررسی‌ای که در عین جامعیت، تقلیل‌گرایانه نیست.
 
این واژه‌نامه عمدتاً به دنبال این است که نشان دهد قرآن با کاربرد هر اصطلاحی چه منظوری برای مخاطبان اصلی‌اش (اعراب باستان متأخر) داشته است. در عین حال، ساینای، در کنار استفاده از پژوهش‌های گسترده انگلیسی، آلمانی و فرانسوی از قرن ۱۹ تاکنون، به صورت گزینشی و انتقادی از آثار مسلمانان متأخر نیز استفاده کرده است.
 
مایکل کوک، استاد دانشگاه پرینستون درباره این اثر می‌نویسد: داشتن چنین کتاب مرجعی که یک واژه‌نامه تفسیری است، کار را برای محققان مطالعات اسلامی بسیار ساده‌تر می‌سازد. این مدخل‌ها عالمانه، منصفانه و الهام‌بخش‌اند و بسیاری از ادبیات دست دوم و یافته‌ها را از گوشه‌های پنهان فضای رشته، کنار هم جمع ‌می‌کنند.
 
 احمد الجلاد، استاد دانشگاه اوهایو هم درباره این کتاب نوشته است: این کتاب اثری مهم در مطالعه آکادمیک قرآن است. ساینای بررسی دقیقی از واژگان قرآنی ارائه می‌دهد، در عین اینکه به طیف گسترده‌ای از پژوهش‌های تاریخی درباره متن قرآن و بستر تاریخی آن می‌پردازد.
 
گابریل رینولدز، استاد دانشگاه نوتردام در نقد این اثر نوشته است: ساینای در کتاب «اصطلاحات کلیدی قرآن»، مطالعه دقیق متن قرآن را با بینش‌هایی از تفاسیر اسلامی، باستان متأخر، سنت عهدینی، و آخرین پژوهش‌های معاصر پیوند می‌زند. این کتاب باید روی میز هر دانشجو و پژوهشگر قرآن باشد.
 
نیکولای ساینای
 
 
نیکولای ساینای
 
علاوه بر کتاب‌های مذکور، وی ده‌ها مقاله در مجلات و کتاب‌های مختلف به چاپ رسانده است که برخی از آنها عبارت‌اند از: 

– “The Christian Elephant in the Meccan Room: Dye, Tesei, and Shoemaker on the Date of the Qurʾān”, Journal of the International Qur’anic Studies Association ۲۰۲۴

(فیل مسیحی در اتاق مکی: آراء دی، تسه ای و شومیکر درباره تاریخ‌گذاری قرآن).

 “Introduction”, in Unlocking the Medinan Qur’an, edited by Nicolai Sinai, Leiden: Brill, ۲۰۲۲, ۱–۱۲

( «مقدمه»، در کتاب رمزگشایی قرآن مدینه)

– “Towards a Compositional Grammar of the Medinan Suras”, in Unlocking the Medinan Qur’an, edited by Nicolai Sinai, Leiden: Brill, ۲۰۲۲, ۱۵–۵۶

(به سوی دستور زبان ترکیبی سوره‌های مدینه»، در کتاب رمزگشایی قرآن مدینه)

– “Towards a Redactional History of the Medinan Qur’an: A Case Study of Sūrat al-Nisāʾ (Q ۴) and Sūrat al-Māʾidah (Q ۵)”, in Structural Dividers in the Qur’an, edited by Marianna Klar, Abingdon: Routledge, ۲۰۲۱, ۳۶۵–۴۰۲

(به سوی تاریخ تصحیحی قرآن مدینه: مطالعه موردی سوره نساء و سوره مائده»، در کتاب جداکننده‌های ساختاری در قرآن)

– “Beyond the Cairo Edition: On the Study of Early Quranic Codices”, review essay on Asma Hilali, The Sanaa Palimpsest: The Transmission of the Qur’an in the First Centuries AH, and Éléonore Cellard (ed.) with the assistance of Sabrina Cimiotti, Codex Amrensis ۱Journal of the American Oriental Society ۱۴۰, no. ۱ (۲۰۲۰): ۱۸۹–۲۰۴

(فراتر از چاپ قاهره: در مورد مطالعه نسخه‌های قرآنی اولیه).

– “Inner-Qur’anic Chronology”, in The Oxford Handbook of Qur’anic Studies, edited by Mustafa Shah and Muhammad Abdel Haleem, Oxford: Oxford University Press, ۲۰۲۰, ۳۴۶–۳۶۱

(توالی زمانی درونی قرآن»، در کتاب راهنمای مطالعات قرآنی آکسفورد)

– “Historical Criticism and Recent Trends in Western Scholarship on the Qur’an: Some Hermeneutic Reflections”, Journal of [the] College of Sharia & Islamic Studies ۳۸, no. ۱ (۲۰۲۰): ۱۳۶–۱۴۶

(نقد تاریخی و روندهای اخیر در پژوهش غرب در قرآن: برخی تأملات هرمنوتیکی)

– “Pharaoh’s Submission to God in the Qur’an and in Rabbinic Literature: A Case Study in Qur’anic Intertextuality”, in The Qur’an’s Reformation of Judaism and Christianity, edited by Holger Zellentin, Abingdon: Routledge, ۲۰۱۹, ۲۳۵–۲۶۰

(تسلیم شدن فرعون به خدا در قرآن و در ادبیات ربانی: مطالعه موردی در بینامتنیت قرآنی)

– “The Qurʾān’s Dietary Tetralogue: A Diachronic Reconstruction”, Jerusalem Studies in Arabic and Islam ۴۶ (۲۰۱۹): ۱۱۳–۱۴۶.

– “Two Types of Inner-Qurʾānic Interpretation”, in Exegetical Crossroads: Understanding Scripture in Judaism, Christianity and Islam in the Pre-Modern Orient, edited by Georges Tamer et al., Berlin: De Gruyter, ۲۰۱۸, ۲۵۳–۲۸۸

(دو نوع تفسیر درونی قرآنی)

(محمد به مثابه شخصیت اسقفی)– “Muḥammad as an Episcopal Figure”, Arabica ۶۵ (۲۰۱۸): ۱–۳۰.

– “Inheriting Egypt: The Israelites and the Exodus in the Meccan Qurʾān”, in Islamic Studies Today: Essays in Honor of Andrew Rippin, edited by Majid Daneshgar and Walid Saleh, Leiden: Brill, ۲۰۱۷, ۱۹۸–۲۱۴

(وارث مصر: اسرائیلیان و خروج در قرآن مکی)

– “Going Round in Circles”, review essay on Michel Cuypers, The Composition of the Qur’an: Rhetorical Analysis, and Raymond Farrin, Structure and Qur’anic Interpretation: A Study of Symmetry and Coherence in Islam’s Holy Text, Journal of Qur’anic Studies ۱۹, no. ۲ (۲۰۱۷): ۱۰۶–۱۲۲

«گردش در دایره‌ها»، مقاله تحلیلی درباره میشل کویپرز، ترکیب قرآن: تحلیل بلاغی و ریموند فرین، ساختار و تفسیر قرآن: بررسی تقارن و انسجام در متن مقدس اسلام.

– “Processes of Literary Growth and Editorial Expansion in Two Medinan Surahs”, in Islam and its Past: Jahiliyya, Late Antiquity, and the Qur’an, edited by Carol Bakhos and Michael Cook, Oxford: Oxford University Press, ۲۰۱۷, ۶۹–۱۱۹


– «فرآیندهای رشد ادبی و گسترش ویراستاری در دو سوره مدینه»، در اسلام و گذشته آن: جاهلیت، دوران باستان متأخر، و قرآن

– “The Qurān”, in Routledge Handbook on Early Islam, edited by Herbert Berg, New York: Routledge, ۲۰۱۷, ۹–۲۴

مقاله «قرآن»، در کتاب راهنمای راتلج در مورد اسلام اولیه

– “Reading Sūrat al-Anʿām with Muḥammad Rashīd Riḍā and Sayyid Quṭb”, in Reclaiming Islamic Tradition: Modern Interpretations of the Classical Heritage, edited by Elisabeth Kendall and Ahmad Khan, Edinburgh: Edinburgh University Press, ۲۰۱۶, ۱۳۶–۱۵۹


 «خوانش سوره انعام با محمد رشید رضا و سید قطب»، در بازیابی سنت اسلامی: تفاسیر مدرن میراث کلاسیک.

– “Al-Suhrawardī’s Philosophy of Illumination and al-Ghazālī”, Archiv für Geschichte der Philosophie ۹۸ (۲۰۱۶): ۲۷۲–۳۰۱

– «فلسفه اشراق سهروردی و غزالی»

– “The Unknown Known: Some Groundwork for Interpreting the Medinan Qur’an”, Mélanges de l'Université Saint-Joseph ۶۶ (۲۰۱۵–۲۰۱۶): ۴۷–۹۶.

 «معلوم ناشناخته: مقدمه‌ای برای تفسیر قرآن مدینه»

– “Historical-Critical Readings of Abrahamic Scriptures”, in The Oxford Handbook of Abrahamic Religions, edited by Adam Silverstein and Guy Stroumsa, Oxford: Oxford University Press, ۲۰۱۵, ۲۰۹–۲۲۵

 «خوانش‌های تاریخی- انتقادی از کتاب مقدس ابراهیمی»، در کتاب راهنمای ادیان ابراهیمی آکسفورد

– “Al-Suhrawardī on Mirror Vision and Suspended Images (muthul muʿallaqa)”, Arabic Sciences and Philosophy ۲۵ (۲۰۱۵): ۲۷۹–۲۹۷

 دیدگاه سهروردی درباره صورت در آینه و مثل معلقه

 
 
 
گزارش از محسن حدادی 
انتهای پیام
مطالب مرتبط
captcha