محققان ناشناخته قرآنی/ ۵۱
شیخ محمد خال؛ اولین مفسر قرآن به زبان کردی
علامه شیخ محمد خال، مفسر قرآن کریم و از علمای سرشناس معاصر در اقلیم کردستان عراق است که یک جنبش علمی بزرگ در استان سلیمانیه به وجود آورد و تألیفات بسیاری در زمینه قرآن و علوم اسلامی از او بجا مانده است.
به گزارش ایکنا، شیخ محمد خال (1904 – 1989م) مفسر قرآن کریم، قاضی کُرد و زبان‌شناس در زمینه زبان و ادبیات کردی و از علمای سرشناس سلیمانیه، در شرق اقلیم کردستان عراق است. او در منطقه کردستان و سلیمانیه فعالیت‌های اجتماعی زیادی داشت و برخی او را از مشهورترین علمای کُرد در تاریخ معاصر می‌دانند. زیرا کتاب‌های بسیاری تألیف کرده و در چندین منصب دولتی مشغول بوده است.
این عالم برجسته جهان اسلام در زمینه زبان‌شناسی، فقه و تفسیر قرآن از افراد خبره و برجسته زمان خود بود و نخستین کسی بود که به نسخه‌های خطی اهتمام ویژه‌ای می‌ورزید. او اولین کسی بود که تفسیر قرآن را به زبان کردی تألیف کرد و اولین کسی بود که یک لغتنامه زبان کردی ویژه کرد زبانان نوشت. این کتاب منبع اصلی برای محققان زبان کردی محسوب می‌شود.
زندگینامه و فعالیت‌های شیخ محمد خال
شیخ محمد بن علی بن امین الخال در سال 1322 هجری قمری(1904 میلادی) در استان سلیمانیه عراق و در یک خانواده کُرد مشهور به علم و ادب متولد شد. افراد خانواده او به عشق به علوم دینی و ادبیات، مطالعه و تدریس و تألیف شناخته می‌شدند. خانواده او همچنین به تشویق برای تألیف کتب به زبان کردی و حفظ آداب و رسوم و میراث کردی مشهور بودند.
محمد الخال تا سن ۹ سالگی نزد پدربزرگ خود شیخ امین الخال که از شخصیت‌های برجسته در میان خانواده‌های کُرد آن زمان بود آموزش دید و کل قرآن کریم را حفظ کرد. وی سپس تحصیلات خود را در زمینه کتب دینی، نحو و ادبیات عربی ادامه داد. یکی از اساتید او شیخ عمر امین قره داغی بود.
علامه خال پس از دریافت مدرک بین‌المللی، به تحصیلات و مطالعات خود ادامه داد و به شکل خاص نسبت به مطالعه درباره تفسیر المنار شیخ محمد رشید رضا و تألیفات شیخ محمد عبده علاقه نشان می‌داد.
این عالم برجسته کُرد در اواخر سال 1939 میلادی وارد قوه قضائیه شد و در استان‌های سلیمانیه، کرکوک و موصل به عنوان قاضی منصوب شد. وی سپس عضو شورای احکام شرعی شد و تا سال 1967 میلادی و زمان بازنشستگی در آنجا مشغول کار بود.
شیخ محمد خال در سال 1954 میلادی به عنوان عضو برجسته مجمع علمی دمشق انتخاب شد و زمانی که مجمع علمی عراق در سال 1978 میلادی تشکیل شد، وی یکی از اعضای برجسته این مجمع بود. او همچنین عضو مجمع علمی کردی بود و در منصب نایب رئیس این مجمع فعالیت می‌کرد.
این عالم و مفسر بزرگ قرآن تأثیر بسزایی در تشویق دیگران به تألیف کتب به زبان کردی و مطالعه تاریخ قدیم و جدید کرد داشت.
تألیفات علامه خال
علامه خال توجه ویژه‌ای به نشر معارف داشت و در مجله مجمع علمی و تعدادی از مجلات که در عراق منتشر می‌شود چندین مقاله ادبی به چاپ رساند. وی همچنین به مسائل اجتماعی و مذهبی بسیاری می‌پرداخت و سهم بزرگی در تدوین اصطلاحات در قالب زبان‌شناسی و علمی داشت.
این دانشمند کُرد در زمینه تفسیر قرآن کریم به زبان کردی نیز فعالیت می‌کرد و تفسیر جزء سی‌ام قرآن کریم به زبان کردی را در سال 1935 میلادی منتشر کرد. سپس به دنبال آن تفسیر ۹ جزء دیگر قرآن را نیز به چاپ رساند.
علامه خال رساله‌ای نیز در تفسیر سوره مبارکه فاتحه تألیف کرد و از این تفسیر، 6 جزء قرآن شامل سوره‌های بقره، آل عمران و سوره‌های جزء آخر قرآن کریم را منتشر کرد.
رساله‌ای در فلسفه دین اسلام، رساله‌ای در سیره رسول اکرم(ص)، زندگینامه «ملا محمد خاکی» شاعر، زندگینامه سید‌جمال‌الدین اسدآبادی و زندگینامه محمد فیضی الزهاوی در بغداد از جمله تألیفات اوست.
وی همچنین کتاب «انین الفؤاد» در ۴ جلد شامل مقالات علمی، دینی و اجتماعی و نیز تاریخ کُرد را تألیف کرده است.
شیخ محمد خال توجه ویژه‌ای به زبان و ادبیات کردی داشت و «قاموس الخال» که لغتنامه‌ای بزرگ شامل نزدیک به 40 هزار واژه کردی با تمام لهجه‌های این زبان است را نگاشت. وی کتابی نیز درباره ضرب‌المثل‌های کردی نوشته و آن را بر اساس حروف الفبا مرتب کرده است. او تحقیقی نیز درباره کلمات مؤنث سماعی در زبان کردی داشته است.
این عالم کرد پژوهش‌هایی نیز با عنوان حلقه مفقوده تاریخ بصره و تاریخ حکومت افراسیابیان در بصره انجام داده است.
وفات علامه خال
علامه شیخ محمد خال پس از یک زندگی علمی سرشار از حوادث مختلف در روز جمعه 13 ذیحجه 1409 هجری قمری مصادف با 15 ژوئیه 1989 میلادی پس از یک دوره دو ساله بیماری به دیدار حق شتافت.
خانواده علامه خال کتابخانه خصوصی او را به مؤسسه احیای میراث مستند کردی در سلیمانیه اهدا کردند. این کتابخانه شامل بیش از 1750 عنوان کتاب کردی، غربی و نسخه‌های خطی قدیمی است که تعداد 1298 جلد کتاب عربی و 375 جلد کتاب کردی در این کتابخانه موجود است. علاوه بر آن در این کتابخانه کتاب‌های فارسی، ترکی، عثمانی، روسی و انگلیسی نیز موجود است.
گزارش از فرشته صدیقی
انتهای پیام مطالب مرتبط
