نخستین مترجم قرآن به زبان سواحیلی؛ از کرسی قضاوت تا مقابله با شبهات قادیانی‌ها در شرق آفریقا

به گزارش ایکنا به نقل از البیان، شیخ عبدالله الفارسی عالم عمانی‌تبار زنگباری صاحب یکی از نخستین ترجمه‌های کامل قرآن به زبان سواحیلی است، ترجمه او از زمان انتشار در دهه شصت میلادی قرن بیستم تا کنون مرجعی برای مسلمانان در تانزانیا و شرق آفریقا بوده است.

نگاهی به زندگی‌نامه عبدالله الفارسی 

 شیخ عبدالله الفارسی در سال 1912 میلادی در زنگبار متولد شد. یک سال پیش از تولد او سلطان خلیفه بن حارب البوسعیدی، نهمین سلطان  زنگبار از خاندان البوسعیدی به قدرت رسیده بود. دوران حکمرانی که با حکمت و تدبیر همراه بود، زنگبار با وجود تحولات بزرگ جهانی از جمله دو جنگ جهانی و رواج کمونیسم و به تبع آن کودتاهای مختلف و همچنین استعمارزدایی، دورانی پر از آرامش و رو به توسعه را تجربه کرد. 

هنگامی که الفارسی به سن مکتب‌خانه رسید، پدرش او را نزد زنان مسلمانی که در خانه‌هایشان قرآن تدریس می‌کردند، برد و او در این مکتب‌خانه‌ها قرآن را حفظ کرد، سپس در سال 1924 به تنها مدرسه ابتدایی دولتی زنگبار پیوست که در سال 1904 در زمان سلطنت سلطان علی بن حمود آل بوسعیدی (1902 - 1911) تأسیس شده بود.

وی در این مدرسه علاوه بر علوم اسلامی به فراگیری دروس جدید، خوشنویسی و تجوید پرداخت و سپس به دارالمعلمین زنگبار پیوست. در این دوران زنگبار شاهد افتتاح مدارس مختلف در ولایت‌های گوناگون، تربیت گسترده معلمان برای تدریس در این مدارس و همچنین افتتاح نخستین مدرسه دخترانه در سال 1927  و به نوعی یک نهضت آموزشی و فرهنگی بود که با حمایت مستقیم سلطان وقت انجام  گرفت. 

الفارسی پس از فارغ‌التحصیلی از دارالمعلمین، در حرفه معلمی مشغول به کار شد و در سال 1933 به عنوان معلم در مدارس ابتدایی دولتی زنگبار و سپس در مقام بازرس عمومی آموزشی علوم اسلامی منصوب شد. او پس از مدتی در مناصب مدیر فرهنگستان اسلامی و سپس مدیر مدرسه عربی در دوره 1947-1952 ایفای مسئولیت کرد. دورانی که یکی از  پربارترین ایام زندگی او بود که در طی آن خود را وقف آموزش علوم اسلامی، نشر زبان عربی و تفسیر قرآن کرد و در کنار آن به نوشتن آثار تاریخی و ارائه برنامه‌های معارف اسلامی در رادیو زنگبار و مومباسا پرداخت.

پس از آن به عنوان سردبیر روزنامه الفلق مشغول به کار شد و بسیاری از منظومه‌ها و مقالات منثور خود را در آن به چاپ رساند. این روزنامه در سال 1929 تأسیس شد و به مدت 35 سال به انتشار خود ادامه داد و یکی از مهمترین روزنامه‌های زنگبار و تأثیرگذار در پوشش رویدادهای محلی و بین‌المللی به شمار می‌رفت. با این حال پس از کودتای کمونیستی در زنگبار و سپس اتحاد این کشور با اقلیم تانگانیکا که منجر به تأسیس جمهوری کنونی تانزانیا شد به دلیل محدودیت‌های گسترده‌ای که علیه اعراب عمانی ایجاد شده بود، الفارسی نتوانست خود را با شرایط جدید سیاسی و سیاست‌های رژیم جدید سازگار کند، بنابراین استعفا داد و زنگبار را در سال 1964 به مقصد کشور همسایه، کنیا ترک کرد.

در آنجا، به‌ویژه در سال 1967، جومو کنیاتا، رئیس‌جمهور سابق کنیا، به دلیل دانش گسترده شیخ عبدالله الفارسی  در علوم اسلامی و همچنین مهارت‌های وی در زبان‌های انگلیسی، عربی، سواحیلی و برخی از لهجه‌های محلی آفریقایی، و همچنین هندی که در زنگبار آموخته بود، فردی بهتر از وی را برای تصدی سمت رئیس دادگستری کنیا پیدا نکرد. او  این پیشنهاد را پذیرفت و ریاست قوه قضائیه کنیا را به عهده گرفت و از آن زمان تا سال 1981 در کنیا زندگی کرد تا اینکه تصمیم گرفت به کشور اجدادی خود، عمان بازگردد. وی با بازگشت به عمان در مسقط سکنی گزید و در آنجا در کمال احترام یک سال زیست و در سال 1982 در این شهر درگذشت.

عبدالله الفارسی و نخستین ترجمه و تفسیر قرآن به زبان سواحیلی 

یکی از مهمترین آثار شیخ عبدالله الفارسی را باید ترجمه و تفسیر قرآن کریم به زبان سواحیلی  دانست. این اثر یکی از مهمترین مراجع دینی و قرآنی برای مسلمانان سواحیلی‌زبان در شرق آفریقا است و به از آن به عنوان اثری سترگ یاد می‌شود که چون سدی بزرگ در برابر انحرافات و حملات علیه عقاید مسلمانان و قرآن در این منطقه عمل کرده است.

دانش گسترده شیخ عبدالله الفارسی که در علوم متعددی چون تفسیر، تاریخ و فقه و تسلط او به زبان‌های عربی و سواحیلی، این تفسیر و ترجمه را کم‌نظیر ساخته است.  

ترجمه قرآن سواحیلی عبدالله الفارسی و تلاش برای مبارزه با شبهات قادیانی‌ها

تا اواخر دهه 1950 هیچ ترجمه صحیح و تفسیر دقیقی از قرآن کریم به زبان سواحیلی در دست نبود و برای سالیان متمادی ساکنان آن کشور از درک صحیح قرآن محروم بودند. اولین ترجمه قرآن به زبان سواحیلی اثر کشیش  تبیشری «گادفری دیل» بود. این ترجمه در سال سال 1923 در لندن منتشر شد و هدف از آن تسهیل فرآیند استناد به آیات قرآن برای مبلغان مسیحی در شرق آفریقا و مقابله با علمای مسلمان در مناظره‌های مختلف در این منطقه بود.  

در سال 1953 بود که میرزا مبارک احمد آل احمدی، از فرقه قادیانی، ترجمه‌ای از قرآن را به زبان سواحیلی در نایروبی چاپ کرد، این ترجمه به دلیل آنکه برخی از عقاید این فرقه صوفی را در ترجمه و تفسیر دخیل کرده، با انتقاد گسترده از سوی علمای مسلمان در این منطقه مواجه شد.  

با انتشار تفسیر و ترجمه شیخ عبدالله الفارسی، این اثر به گفته محققان تاریخ اسلامی در شرق آفریقا به مرجعی برای مسلمانان و عالمان قرآن تبدیل شد و پس از آن مفسران همواره از شیخ عبدالله الفارسی با نام شیخنا الجلیل و شیخنا یاد کرده‌اند. در ابتدای انتشار این تفسیر برخی از قادیانی‌ها او را متهم ساختند که از تفسیر و ترجمه آنها اقتباس کرده است، شیخ به صراحت به این نکته اشاره کرده و با ذکر دلایل تاریخی این اتهام را رد می‌کند.    

الفارسی در ترجمه و تفسیر خود که از سال 1956 شروع و تا سال 1961 در 12 جلد منتشر شد، رویکردی نص‌محور و همچنین دوری از ایجاز مخل و اطناب را در پیش گرفت. اما از آنجایی که در آن دوره شاهد گسترش افکار فرقه قادیانی در زنگبار بودیم و این عقاید به ویژه در زمینه ختم نبوت، پایان رسالت و مسائل مرتبط با مهدویت با آراء پذیرفته شده در نزد عموم مسلمانان اختلاف داشت، شیخ عبدالله الفارسی در تفسیر خود تلاش کرد تا به این شبهات پاسخ دهد. این تلاش با توجه به تأثیر کلام شیخ تا کنون به نظر مؤثر بوده است.  

نباید فراموش کرد شیخ عبدالله الفارسی علاوه بر تفسیر و ترجمه قرآن، معلم، فقیه و قاضی نیز بود و مشکلات جامعه زنگبار را به خوبی درک می‌کرد. او از سال 1944 تا سال 1964 به مدت بیست سال هر هفته دو روز و در ماه رمضان هر روز به تدریس علوم دینی و تفسیر قرآن در مسجد می‌پرداخت. از این رو تفسیر و ترجمه او به شکلی ساده و همه فهم و در عین حال دقیق و جامع را باید حاصل سال‌ها تجربه وی در مناصب تدریس، قضا و همچنین عمل به عنوان یک عالم دینی یافت.   

شیخ عبدالله الفارسی آثاری را نیز به زبان انگلیسی تألیف کرده است که از جمله مهمترین آنها می‌توان به «البوسعیدی‌ها: حاکمان زنگبار» اشاره کرد که به تاریخ سلطنت سلاطین عمانی البوسعیدی در زنگبار پرداخته است. این کتاب از سوی عبدالله البستکی به زبان عربی ترجمه و منتشر شده است.

ترجمه: سعید عدالت‌جو