«دنیز ماسون»؛ از پیشگامی در گفتوگوی ادیان تا ترجمه قرآن به فرانسوی
دنیز ماسون، از بانوان فرانسوی و پبشگامان گفتوگوی ادیان بود که سال‌ها در مراکش زندگی کرد و پس از آشنایی با فرهنگ و تمدن اسلامی، قرآن را به فرانسوی برگرداند.
به گزارش ایکنا، «دنیز هلن ماری ماسون»( Denise Masson) بانوی فرانسوی‌تبار ساکن مراکش بود که 5 آگوست سال 1901 در خانواده‌ای ثروتمند در پاریس دیده به جهان گشود و 10 نوامبر 1994 دار فانی را وداع گفت.
پدرش وکیلی برجسته بود که به جمع‌آوری آثار هنری تاریخی روی آورد، ماسون عشق به آثار تاریخی هنری را از وی به ارث برد.
مادر دنیز ماسون پیانیست بود و در محافل هنری و پارک‌ها پیانو می‌نواخت، با وجود کودکی در ناز و نعمت ماسون، بیماری او، والدینش را مجبور کرد که به الجزایر که در آن زمان مستعمره فرانسه بود، مهاجرت کنند، این‌گونه بود که ماسون زندگی جدیدی را در میان عرب‌ها آغاز کرد و در خیابان‌های پایتخت الجزایر، عربی را فرا گرفت.
طلاق والدینش در سال 1925 و در زمانی که او در اوج جوانی بود، سبب شد که او زهد در دنیا و زندگی کلیسایی را برای آشنایی با کتب مقدس در پیش بگیرد و مدتی در دیر و کلیسا زندگی کند.
او راهبه‌ای مسیحی و یک پرستار بود که به شرق‌شناسی روی آورد و قرآن را پس از یادگیری عربی فصیح و گویش مراکشی به فرانسوی ترجمه و آن را در هزار صفحه در مرکز انتشاراتی «گالیمار» پاریس که از مشهورترین مراکز انتشاراتی فرانسه بود، به چاپ رساند.
جلد ترجمه فرانسوی قرآن دنیز ماسون
این بانوی فرانسوی یا به خاطر تواضع یا عدم تحریک احساسات دینی نام کامل خود را بر ترجمه قرآنش درج نکرد و ناشر تنها به درج کلمه «دی»(D) بر روی این اثر اکتفا کرد؛ چرا که مردم از اینکه یک زن به ترجمه قرآن روی بیاورد، تعجب کرده و مخالف این مسئله بودند؛ در آن زمان تنها شرق‌شناسان و افرادی آشنا به زبان عربی از میان مردان به ترجمه قرآن روی می‌آوردند.
ویژگی‌های ترجمه قرآن ماسون
بسیاری از پژوهشگران ترجمه فرانسوی قرآن دنیز ماسون را به دلیل درک عمیق قرآن و اسلام، ساده و روان و دارای معنویت می‌دانند و «صبحی صالح»، اندیشمند لبنانی آن را «از بهترین ترجمه‌های وفادار به معانی قرآن» خوانده است.
«ژان گروژان»، شرق‌شناس، نویسنده و مترجم فرانسوی در مقدمه‌ای که بر کتاب ماسون نوشته، آورده است: «نص قرآن معجزه است، آیا مترجم قرآن آن معجزه را تکرار می‌کند؟، به نظر می‌رسد این امر با ارتباط‌گرفتن با نص قرآن و صبر و بردباری در استخراج معانی، ممکن و این همان کاری است که ماسون انجام داده است».
دنیز ماسون از سال 1938 در بوستانی به نام «الریاض» که در قرن هجدهم در شهر مراکش بنا نهاده شد، زندگی کرد و هنوز هم این بوستان به همین نام پا پرجاست و در «باب زمران» منطقه «دکاله» شهر مراکش در کشور مغرب(مراکش) قرار دارد.
او حامی پیشگامان جنبش ملی مراکش بود که برای رهایی کشورهای مغرب عربی از استعمار فرانسه تلاش می‌کردند، در الجزایر نیز زندگی کرد و به عنوان پرستار در تونس و رباط به فعالیت پرداخت.
«عبدالرزاق القارونی»، محقق و روزنامه‌گار عرب می‌گوید: «بوستانی که به نام ماسون نام‌گذاری شده، از آثار تاریخی، گردشگری و فرهنگی مراکش است و پس از درگذشت وی در سال 1994، مرکز فرانسه، امورات آن را بر عهده گرفت و آن را فضایی برای استقبال از هنرمندان و اقامت آنان و انجام کارهای خلاقانه، ساماندهی فعالیت‌های فرهنگی و برگزاری کارگاه‌های هنر تجسمی قرار داد».
وی می‌افزاید: «ماسون 60 سال پذیرای هنرمندان برجسته و فرهیختگان بود، او نویسنده، موسیقی‌دان و پیشگام گفتوگوی بین فرهنگی اروپا، مغرب و ادیان آسمانی بود».
منزل دنیز ماسون در مراکش
این بانوی فرانسوی ـ مراکشی که بیش از پیش شیفته فرهنگ و زبان عربی شده بود در سال ۱۹۳۲ شغل پرستاری را رها کرد تا برای مطالعات زبان عربی عامیانهٔ مراکشی و عربی کلاسیک وارد مؤسسهٔ مطالعات عالی اسلامی شود. این دوره برای او فرصتی بود تا با آداب و رسوم و دین این کشور آشنا شود. او به آثار اسلام‌شناس «لویی ماسینیون» که پیشگام گفتوگوی ادیان میان اسلام و کاتولیسم بود، علاقه‌مند بود و او را الگویی برای خود قرار داد.
دنیز ماسون به مطالعه قرآن و ادیان توحیدی روی آورد. او در سال 1958 مطالعه‌ای با عنوان قرآن و دین یهودی ـ مسیحی منتشر کرد. برای نگارش این اثر او مجبور شد بسیاری از بخش‌های قرآن را با استفاده از ترجمه‌های رژی بلاشر و محمد حمیدالله ترجمه کند. سپس کتابی دیگر درباره نمادهای ادیان توحیدی (آب، آتش و نور، 1986) منتشر کرد. با این حال، برخلاف لوئی ماسینیون یا لویی گارده، دنیز ماسون قصد نداشت گفت‌وگو میان مسیحیت و اسلام را ترویج دهد، زیرا به نظر او «تفاوت‌ها [میان این دو دین] عمیق‌اند و اساسی». او همچنین نگران بود که چنین رویکردی به نوعی همسان‌سازی بی‌روح منجر شود و ترجیح می‌دهد با خود مسلمانان گفتوگوی واقعی داشته باشد و تأکید می‌کرد که به جای گفت‌وگو با نهادها باید با افراد گفت‌وگو کرد».
استناد به تفاسیر قرآن
این بانوی فرانسوی ـ مراکشی برای فهم برخی آیات در ترجمه قرآن از تفسیر «کشاف» زمخشری، «انوار التنزیل» بیضاوی و تفسیر «جلالین» سیوطی و مَحَلی بهره برد و در مقدمه طولانی ترجمه خود به نقاط اشتراک و اختلاف بین قرآن، تورات و انجیل پرداخته است، او در حواشی و پاورقی‌ها، ارجاعات زیادی را آورده تا ابهامات احتمالی در ترجمه را روشن و واضح بیان کرده و توضیح دهد.
دنیز ماسون ترجمه‌های از قرآن را که برای کتاب سال ۱۹۵۸ خود با عنوان «قرآن و وحی مسیحی» آغاز کرده بود، از سر گرفت و سرانجام اثر بزرگ خود، یعنی ترجمه کامل قرآن را به پایان رساند. این ترجمه که به دلیل ویژگی‌های ادبی و سبک مختصرش مورد تحسین قرار گرفت، در سال ۱۹۶۷ در مجموعه «پلئیاد» منتشر شد و در کنار ترجمه‌های عهد قدیم و عهد جدید قرار گرفت.
زمانی که رابرت گالیمار او را برای انجام ترجمه قرآن انتخاب کرد، ماسون اعتراض کرد که او دانشگاهی نیست و به تنهایی کار می‌کند. رابرت گالیمار در پاسخ گفت که این موضوع برایش اهمیتی ندارد، اما تمایل دارد که ترجمه حداقل هزار صفحه باشد (به جای هشتصد صفحه‌ای که ماسون پیش‌بینی کرده بود). ماسون در پاسخ گفت: «شما که نمی‌خواهید چیزی به کتاب مقدس اضافه کنید! اما من مقدمه‌ای به هر اندازه که بخواهید برایتان خواهم نوشت!»
این مترجم قرآن کار خود را با امضای «د. ماسون» منتشر کرد، به گفته برخی این انتخاب را به این دلیل انجام داده بود که آگاه بود جنسیت او ممکن است باعث شود خودش و اثرش هدف حملات قرار گیرند. با این حال، اسلام‌شناس فلیکس آرن(Félix Arin) اشاره می‌کند که: «بسیار بعید است که خانم دنیز ماسون با امضای ساده و محتاطانه «د. ماسون» تلاش کرده باشد که خود را مرد جا بزند.»
در مورد خود ترجمه، آرن اشاره می‌کند که این ترجمه «از تفسیرهای اضافی و حاشیه‌روی‌های بیهوده و ایجازهای مبهم که دام‌های بزرگ برای مترجمان هستند، پرهیز کرده و زنده‌ترین و در عین حال دقیق‌ترین معادل‌ها را ارائه می‌دهد.» او اضافه می‌کند که دنیز ماسون «قرآن را بیش از آنکه ترجمه کرده باشد، به زبان فرانسوی احساس کرده است، و این همان چیزی است که ترجمه او را از آثاری که صرفاً با اهداف علمی انجام شده‌اند، متمایز می‌کند.» آرن همچنین از کیفیت مقدمه و توضیحات همراه ترجمه تقدیر می‌کند و تأکید دارد که «این نسخه از ترجمه قرآن بیشترین احترام را به کتاب وحی شده به پیامبر نشان می‌دهد.»
با این حال، ترجمه دنیز ماسون به معنای دقیق کلمه یک ترجمه علمی محسوب نمی‌شود. میشل اورسل (Michel Orcel) این اثر را در دسته «نسخه‌های ساده‌سازی شده» قرار می‌دهد که موانع و تفاوت‌ها را هموار می‌کنند تا متن قرآن را در حوزه فرهنگی زبان مقصد معرفی کنند، برخلاف نسخه‌های «علمی» (مانند ترجمه رژی بلاشر) و نسخه‌هایی که او آنها را «نوگرایانه» می‌نامد (مانند یوسف صدیق و آندره شوراگی). دیدگاه مشابهی در نوشته‌های «ژرژ اوردن» مشاهده می‌شود. او در روزنامه لوموند، ترجمه قرآن توسط دنیز ماسون را «یک ترجمه عالی» می‌نامد و می‌گوید: «مزیت بزرگ دنیز ماسون تأکید بر جنبه وحیانی کتاب مقدس است.»
او توضیح می‌دهد: «رژی بلاشر و دنیز ماسون از دو روش متفاوت به مسئله قرآن نزدیک شدند. یکی دانشگاهی است که وظایف علمی بر عهده دارد و خوشبختانه نمی‌تواند دانش خود را کنار بگذارد. ترجمه‌ای که او از قرآن انجام داده، از این دانش بهره‌مند شده است. دنیز ماسون در مراکش زندگی کرد و عربی را آموخت و همچنان در آنجا اقامت دارد. او بیشتر به جنبه معنوی اسلام جذب شده است. او قرآن را از نزدیک‌ترین نقطه به متن می‌گیرد و سعی می‌کند نور درونی‌ای را که بی‌تردید آن را روشن می‌کند، باز یابد. او در این کار موفق است. ترجمه‌ای که او به مخاطبان ارائه می‌دهد، در عین وفاداری، آزاد است، همراه با ایمان و احترام نسبت به متن مقدس. این ترجمه بسیاری از خوانندگان را جذب خواهد کرد.»
در سال ۱۹۷۷، این ترجمه که در نسخه‌ای دو زبانه در بیروت با بازبینی صبحی صالح منتشر شد، از سوی علمای دانشگاه الازهر قاهره عنوان «تلاشی بی‌همتا برای تفسیر قرآن» را دریافت کرد که به وفادارترین ترجمه‌ها به متن اصلی تعلق می‌گیرد.
در سال ۲۰۱۰، ترجمه قرآن دنیز ماسون همچنان پرفروش‌ترین نسخه فرانسوی بود.
احترام زیاد به کتاب مقدس مسلمانان
دنیز ماسون درباره انگیزه خود از ترجمه قرآن، احترام زیاد به کتاب مسلمانان را مهم‌ترین انگیزه دانسته و گفته است تمام تلاش خود را به کار گرفتم تا عبارات قرآنی را با وفاداری به متن و به روشنی عیناً از توضیح داده و در عین حال ماهیت مفاهیم قرآن و ویژگی‌های سبک قرآنی را حفظ و معنویت واژه‌های قرآن را منتقل کنم.
ترجمه قرآن او از دیگر ترجمه‌های قرآن که در قرن دوازدهم میلادی ارائه شد و اشتباهات و تحریفات زیادی داشت و مغرضانه به نگارش درآمد، متفاوت است.
وی پیش از این «قرآن و وحی یهودی و مسیحی؛ پژوهش‌های تطبیقی» را در سال 1958 به نگارش درآورد و آن را در سال 1976 با عنوان «توحید قرآنی و توحید انجیلی» بازنشر داد. ترجمه قرآن او در ادامه همین اثر به رشته تحریر درآمد و حواشی و پاورقی‌های ترجمه برای رفع ابهامات، دانش عمیق این بانوی فرانسوی نسبت به جزئیات تاریخ ادیان، رشد عقاید و نقاط اختلاف و همگرایی بین ادیان را نشان می‌دهد.
«آب، آتش و نور با استناد به انجیل و قرآن(1986)»، «سه راه خلقت»(1986)، «دری که به باغی بسته باز می‌شود» (1989) از دیگر آثار این مترجم قرآن فرانسوی است.
دنیز ماسون نیم قرن در شهر مراکش زندگی کرد و در خانه‌اش که «الریاض» نام داشت، همایش گفتوگوی ادیان و تمدن‌ها برگزار کرد و پژوهشگرانی از فرانسه و جهان عرب را به حضور پذیرفت و به دلیل گرامیداشت دین اسلام و نص اصلی آن(قرآن)، در میان علما و بزرگان مسلمان، از احترام زیادی برخوردار بود.
در کتاب «دری که به باغی بسته باز می‌شود» که در سال 1989 منتشر شد، او به شصت سال زندگی‌اش در مراکش بازمی‌گردد. در بخش اول، چارچوبی را که در آن زندگی کرده است معرفی می‌کند (روابط فرهنگی میان جوامع، گفتوگوی میان اسلام و مسیحیت و ...). بخش دوم دری به باغ رازهای درونی می‌گشاید و خاطراتی شخصی‌تر و دشواری‌های کارش را بازگو می‌کند. این اثر کار زنی است که «با فرهنگ دیگر اخت شده، در حالی که خودش باقی ماند، از ایمانش می‌گوید، و هم‌زمان به پژواک معنوی اسلامی که زندگی‌اش به واسطه همزیستی به آنها آغشته شده است، گوش می‌سپارد».
دنیز ماسون در مقاله‌ای که در روزنامه لوموند منتشر شد، درباره گفتوگوی بین ادیان می‌نویسد: «اغلب از گفت‌وگوهای اسلامی ـ مسیحی صحبت می‌شود؛ اما گفتوگوی نهادهای مسیحی با اسلامی و گفت‌وگو بین کلیساها (نهادهای رسمی) و مسلمانان عاقلانه نخواهد بود؛ با این حال، گفت‌وگو بین مؤمنان مسلمان و مسیحیان صادق نه تنها ممکن است، بلکه می‌تواند ثمربخش باشد. هر دو طرف یکدیگر را بهتر خواهند شناخت، ارزش‌های سنت‌های خود را ارزیابی و بر ارزش‌هایی که بین آنها مشترک است، تأکید خواهند کرد. مسیحیان خواهند توانست در میان مسلمانان احساسی از «قداست» و تسلیمی کامل و پیوسته به خدای یکتا را تحسین کنند، در حالی که برخی مسیحیان از انسان‌محوری که اغلب در کلیساهایشان تبلیغ می‌شود، خسته شده‌اند.»
ماسون عاشق جهان عرب به ویژه مراکش بود و در 90 سالگی در حالی از دنیا رفت که هنوز ترجمه قرآنش، بیشتر از دیگر ترجمه‌های قرآن مورد اعتماد مخاطبان فرانسوی است و افتخار ترجمه قرآن سبب شده که خوانندگان و مخاطبان عرب تمایل داشته باشند او را بشناسند و دیگر آثارش را مطالعه کنند.
شاید روزی برسد که مقدمه ترجمه فرانسوی قرآن او به عربی ترجمه شود تا جهان عرب و اسلام بیش از گذشته با انگیزه و تلاش وی برای ترجمه کتب مقدس مسلمانان آشنا شود.
ترجمه و تنظیم: زهرا نوکانی
انتهای پیام
