عمل صالح؛ شرط امید به ملاقات پروردگار + فیلم

به گزارش ایکنا، در ادامه اجرای طرح «چهار فصل قرآنی»، مرکز مطالعات میان‌رشته‌ای سازمان قرآنی دانشگاهیان کشور در سلسله‌درس‌گفتارهایی به مفاهیم، نکات تدبری و تفسیری سوره ضحی می‌پردازد.

• هدیه حال خوب به پیامبر(ص) شأن نزول «ضحی» است
• ایمان ظلمت‌های زندگی را زائل می‌کند
• بررسی امیدوارانه‌ترین آیه قرآن
• قلبی، زبانی و عملی؛ مراتب سه‌گانه شکر
• انجام پیوسته وظایف، انسان را از ترس و پشیمانی نجات می‌دهد
• تابش آفتاب صبحگاهی؛ استعاره‌ از امید در سوره «ضحی»
• امید‌آفرینی از جمله مصادیق تسلی‌بخشی در سوره «ضحی» است
• یادآوری مصائب گذشته؛ روشی مؤثر در امیدبخشی
• پروتکل‌ درمانی قرآن فردمحور و مقطعی نیست
• ناامیدی؛ مؤثرترین راه شیطان برای دعوت به گناه 
• امید به آینده با مشیت و تقدیر الهی رقم خورده است 

---

بسم الله الرحمن الرحیم

 

به دنبال تبیین مفهوم حقیقی امید به آینده در قرآن بودیم و در این راستا باید مقدمتاً چند نکته را عرض کنیم؛ نکته اول اینکه هم حقیقت امید در آینده به خوبی در آیات تبیین شده و هم اینکه در ذیل قصص و امثال قرآنی، معنای امید در آینده به وضوح بیان شده است. آیات قرآن سرشار از مفاهیم امید به آینده هستند و تصویری که قرآن از انسان و از هستی ترسیم می‌کند، از مبانی اصلی تا جزئیات، سراسر امید است.

 

انسان، موجود ابدی است و دنیا هر چه قدر سختی و فراز و فرود داشته باشد، فقط به منزله پلی است برای رفتن به زندگی جاودان. ابدیت برتر از این دنیای زودگذر است. نکته اولی که می‌خواهم به آن بپردازم، جهان‌بینی است؛ امید به آینده در قرآن مبتنی بر یک جهان‌بینی توحیدی است، یعنی امیدی که از شناخت واقعی نسبت به مبدأ و معاد عالم ناشی می‌شود. این امید اساس همه تلاش‌های انسان است و لذا مکاتب بشری که در جهان حاکم هستند، نمی‌توانند مبنای موجهی برای بسیاری از حرکات خیریه بشر را توجیه کنند. در نتیجه مبنای درستی ندارند و تنها می‌گویند که اگر این کار را درست انجام بدهید، می‌توانید حال خوبی داشته باشید با این وجود انسان در مبنای آنها موجود آزاد است و نمی‌تواند مسئولیت‌پذیر باشد. پشتوانه همه حرکت‌های استدلالی، مسئولیت‌پذیری در جامعه و همه حرکت‌های خیرخواهانه، امید رسیدن به سعادت ابدی است. 

 

اما نکته بعدی توازن میان خوف و رجاء است، به این معنی که امیدی که انسان دارد، نباید او را آنقدر خوش‌خیال کند که به سستی و ترک عمل بیفتد و همچنین نباید او را آنقدر ناامید کند که مأیوس شود. به همین دلیل وقتی در آیاتی صحبت از بهشت می‌شود در آیات بعدی صحبت از جهنم و خوف به میان می‌آید و در این رابطه برای مثال خداوند می‌فرماید که «نَبِّئْ عِبَادِی أَنِّی أَنَا الْغَفُورُ الرَّحِيمُ / وَأَنَّ عَذَابِي هُوَ الْعَذَابُ الْأَلِيمُ» (سوره حجر/ 49 و 50) یعنی علاوه بر اینکه خداوند خود را غفور و رحیم معرفی می‌کند، بلافاصله صحبت از این نیز به میان می‌آورد که عذابی الیم در پیش است. چنین می‌توان نتیجه گرفت که اگر خوف انسان زیاد شود، امید او از دست می‌رود و اگر رجاء و امید او زیاد شود، عصیانگر می‌شود.

 

قرآن کریم در توصیف یکی از ریشه‌دار‌ترین بیماری‌های اخلاقی انسان تربیت‌نایافته و کم‌ظرفیت می‌گوید: «وَإِذَا أَنْعَمْنَا عَلَى الْإِنْسَانِ أَعْرَضَ وَنَأَىٰ بِجَانِبِهِ ۖ وَإِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ كَانَ يَئُوسًا»(سوره اسراء/83)؛ (زمانی که به انسان نعمتی می‌دهیم از ما روی برمی‌گرداند و مغرور می‌شود و هنگامیکه به او آسیبی می‌رسد آن هم به سبب بی‌ایمانی و غفلت از خود، بسیار ناامید می‌شود. 

 

کلید‌واژه‌های امید در قرآن مبحث بعدی است که قصد دارم به آن بپردازم. مفهوم امید در  قرآن در قالب چندکلیدواژه مطرح شده که اول آن طمع است، یعنی تمایل نفس از روی حرص شدید به چیزی خارج از دسترس و کلیدواژه بعدی «أَمل» است، یعنی آرزوی طولانی که قرآن در این مورد نیز می‌گوید آنها را رها کن تا درگیر آرزوهای طولانی خودشان، غرق شوند.

 

واژه بعدی تمناست که باز هم میل به حصول امری است که در اینجا یک نوعی اندازه‌گیری هم دارد؛ در جلسات قبل در مورد شیطان گفته شد که کار او ترساندن و به آرزو انداختن است. کلیدواژه دیگر «رجاء» است یعنی در انتظار امری دوست‌داشتنی و محبوبی که اکثر مقدرات و اسباب آن فراهم شده است؛ قرآن می‌فرماید: «... فَمَنْ كَانَ يَرْجُو لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَلَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا»(سوره کهف/ 110) یعنی هر کسی که امید به ملاقات با پروردگارش دارد باید عمل صالح انجام بدهد. در میان کلیدواژه‌های امید تنها رجاء است که انسان درباره رسیدن به آن، کار و تلاش کرده و مقدمات رسیدن به امری که دوست دارد، فراهم می کند.

 

باید گفت که امید در آینده اگر چه مفهوم مثبت و پسندیده‌ای دارد، اما به جهت عوامل و موانعی که ممکن است وجود داشته باشد می‌تواند ماهیت حقیقی یا کاذب داشته باشد و لذا امید به دوگونه کاذب و واقعی را می‌توانیم در قرآن بررسی کنیم؛  امید مطلوب و حقیقی مربوط به اموری هستند که مبتنی بر مقدمات حقیقی و هماهنگ با واقعیت وجودی انسان است، همچنانکه قرآن در توصیف امیدواران حقیقی می‌فرماید: «الَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ ۚ وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْفَائِزُونَ»(سوره توبه/20) در نتیجه کسانی که ایمان آورده و هجرت کردند، می‌توانند به رحمت پروردگار امید حقیقی داشته باشند. البته امید اگرچه حال روانی است، اما آثار آن حتماً باید در عمل انسان آشکار شود و کسانی که در راه خدا هجرت و جهاد می‌کنند، می‌توانند ادعا کنند که ما به رحمت خداوند امید داشته‌ایم.

 

از آن طرف امید کاذب هم مربوط به امیدی می‌شود که رضای الهی در آن نیست و حاصل وسوسه‌های نفس و القائات شیطان است؛ امیرالمؤمنین(ع) در این زمینه فرمود: «از جمله کسانی نباش که بدون عمل شایسته به آخرت امید دارند و توبه را با آرزوهای طولانی به تأخیر می‌اندازند.»

 

شیطان به این افراد وعده دروغ می‌دهد و آنها را در ساحت‌های دروغ و واهی می‌اندازد و جز وعده فریبنده نمی‌دهد. شاخصه این نوع این نوع امید در قالب واژگان مذموم آمده است، همانند «طمع»، «أما» و «تمنا» و «رجاء» که انسان در آن سرگرم آرزوهای طولانی و پوچ می‌شود.