تأمل بر آیاتی از رحمت حق متعال در سوره مزمل

تفسیر سورآبادی، تفسیر کهن قرآن کریم به فارسی، نوشته ابوبکر عتیق بن محمد هروی نیشابوری، معروف به سورآبادی یا سوریانی، مفسر کرّامی در قرن پنجم است. نام تفسیر سورآبادی در برخی نسخه‌های خطی موجود، «تفسیرالتفاسیر» آمده است. این اثر، بر مبنای نسخ خطی موجود، تفسیری بزرگ است که ظاهراً به هفت سُبع تقسیم شده است.

 

خبر است از مصطفی (علیه‌السّلام) که وی گفت: هرکه سورة المزمل برخواند او را بود به هر آیتی سپری از آتش دوزخ.

 

 

يَا أَيُّهَا المُزَّملُ: ای جامه به سر درآورده، قمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَليلاً نِصْفَهُ: شب برخیز نماز کن، مگر اندکی از شب، نیمه‌ای از شب بیدار باش. او انْقُصْ مِنْهُ قليلاً: يا بکاه: از نیمه اندکی آورد عَلَيْهِ: یا بر افزای بر آن نیمه وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلاً: و هويدا برخوان قرآن را هویدا برخواندنی. عایشه گوید: شأن نزول این آیت آن بود که روزی پیغامبر (علیه‌السّلام) روزه داشته بود و چون شب درآمد نماز شام بکرد؛ همچنان نماز می‌کرد تا نماز خفتن بکرد، گلیمی به سر درآورد که آن گلیم نه از پنبه بود و نه از پشم بود و نه از خز بود و نه از کتان بود. گفتند از چه بود یا عایشه؟ گفت: فرتش از پشم بود و پود از بز موی، آن را به سر درآورد و بخفت؛ چون در خواب شد جبرئیل آمد و این آیت آورد: يا أَيُّهَا المُزَّمِّلُ؛ رسول از پس آن هـر شـب نـمـاز می‌کردی و این حساب که خدای او را فرموده بود نگاه می‌داشت، نگاه داشتن آن حساب همی دشخوار آمد. 

بر وی گفت: مقصود نماز شب است؛ همی قدم به قدم باز نهادی تا روز نماز می‌کردی تا آن رنج در وی اثر کرد رویش زرد گشت و تنش تشنج آورد و پای‌هاش ورم گرفت. منافقان و کافران شماتت می‌کردند و می‌گفتند بدبختا که محمد است از این جهان بیفتاده و بدان جهان نارسیده. این همه رنج بر خود می‌نهد و خویشتن را می‌کشد و به دست وی هیچ چیز نه‌. پس خدای تعالی این آیت فرستاد که: طه مَا اَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقى. ياران گفتند: «يا رسول الله اتفعل هذا و قد غفر الله لك ما تقدّم من ذنبك وما تأخر؟».

رسول گفت: «افلا اكون عبداً شكوراً» و گفته‌اند رسول (علیه‌السّلام) گفت: «من امتی دارم بس گناهکار، این برای آن می‌کنم تا خدای تعالی روز قیامت مرا در ایشان شفاعت دهد». سؤال: چون گفت قُمّ اللَّيْلَ إِلَّا قَليلاً بیشتر از شب بیدار باش، از پس چرا گفت: نِصْفَهُ بعد ما که قلیل چیزی نه نیمه آن بود. جواب گوییم پیغامبر علیه‌السّلام پیش از آنکه این آیت آمد لختی از اول شب بیدار بودی آنگه بخفتی، چون امر آمد که قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَليلاً از آن گاه که وقت خواب او بودی بیشتر بیدار بایستی بود آنگاه بیدار بودن و قیام وی نیمی افتادی از جمله شب.

زیرا گفت: نصفه و گفته‌اند این امر بر سبیل تخییر است، ای اگر خواهی نیمی از شب بیدار باش به قیام و اگر خواهی از نیمی بکاه و اگر خواهی بر نیمه بیفزای. إِنَّا سَنُلقى عَلَيْكَ قَوْلاً ثقيلاً: به‌درستی که زود بود که ما فرو آریم بر تو یا محمد گفتاری گران. سؤال: چرا گفت: قَوْلاً ثقيلاً بعد ما كه قول عرض است و عرض ثقیل نبود؟ جواب گفته‌اند: ثقیلاً گرانمایه در فضل و شرف و گفته‌اند ثقيلاً يثقل و يشق عليك حمله و استعماله و گفته‌اند: قولاً ثقيلاً اى ثقيلاً في الميزان خفيفاً على اللسان.

سؤال: چرا گفت: ستلقى بعد ما که این سین سوف است و سوف وعده استقبال باشد و آن وقت که این آیت آمد بسیاری از قرآن وحی آمده بود. پس چرا گفت سَنُلقی؟ جواب گوییم مراد از این قولاً ثقيلاً همه قرآن است و جمله قرآن آن وقت هنوز وحی نیامده بود. 

إِنَّ نَاشِةَ اللَّيْلِ هِيَ اَشَدُّ وَظأ. به درستی که ساعت‌های شب سخت‌تر و دشخوارتر آید بر نماز‌کننده از ساعت‌های روز که خواب از خود باز باید کرد و اگر وطاء به کسر واو و مدخوانی معناه اشد موافقة القلب مع اللسان و اگر وطأ به کسر و به قصرخوانی هم به معنی وطأ بود چنانکه بگفتیم و اقومُ قيلاً: و درست‌تر در گفتار و خواندن...

إِنَّ لَكَ فِي النَّهَارِ سَبْحاً طويلاً: به درستی که تو را یا محمد در روز فاواگشتن بسیار بود در شغل نبوّت لكن شب دراز است نصیب خویش از آن بردار و در شاذ خوانده‌اند سبخا به خاء معجمه، ای: فراغاً طويلاً، یعنی به روز قیلوله کن و به شب قیام کن اما قیام شب در اول اسلام بر رسول و بر همه مؤمنان فریضه بود؛ به آخر آن را از مسلمانان برداشت در فرض، اما فضلش برجاست.

وَ اذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ وَ تَبَتَّلْ إِلَيْهِ تَبْتِيلاً: و ياد کن نام خدای خویش را به بزرگواری و تبتل: و انقطع اليه انقطاعاً و اخلص اليه اخلاصاً ـ بـه دل با وی بر باز بریدنی، یعنی دل در خدای بند. سؤال: چرا نگفت و تبتل اليه تبتلا؟ جواب گوییم: تبتیلاً گفت: از بهر فواصل آیات را و گفته‌اند معناه و تبتل اليه بنفسك و بتل اليه قلبك، این از جوامع الكلم بود و گفته‌اند این اختلاف لفظین است چنانکه شاعر گوید: و خير الامر ما استقبلت منه و لیس بان تتبعه اتباعا رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَاتَّخِذْهُ وكيلاً: الْمَشْرِق به رفع خوانی ابتدا بود و اگر رب به خفض خوانی بدل از ربك بود.

وَاصْبِرْ عَلَى مَا يَقُولُونَ وَاهْجُرْهُمْ هَجْراً جميلاً: شکیبایی کن بر آنچه می‌گویند کافران از کفر و انکار و تکذیب و آزار و جدایی کن از ایشان جدایی خوب یعنی بر باطل با ایشان یار مباش و از مکافات ایشان اعراض کن گفته اند این امر است به هجرت چون وقت آید وَ ذَرْنِي وَالمُكَذِبِينَ أُولى النَّعْمَةِ وَمَهَلْهُمْ قَليلاً و با من گذار دروغ دارندگان حق را از خداوندان کامرانی یعنی مکافات ایشان با من گذار و فراگذار ایشان را اندکی تا روز بدر.

إِنَّ لَدَيْنَا أَنْكَالاً وَجَحيماً به درستی که نزد ما است ساخته ایشان را بندهای آتشین و آتش بزرگ وَطَعَاماً ذَا عُصَّةٍ وَعَذَاباً أليماً: و طعام گلوگیر و آن از پس هزار سال گرسنگی باشد که هزار سال فریاد می‌خواهند از گرسنگی آنگه ایشان را از آن طعام زقوم دهند و عذاب دردناک در این آیت ما را حجت است بر آنکه دوزخ آفریده است و ساخته. کی بود آن عذاب؟

يَوْمَ تَرْجُفُ الْأَرْضُ وَالْجِبَالُ وَكَانَتِ الْجِبَالُ كَشيباً مهيلاً: آن روز که لرزه گیرد زمین و کوه‌ها را براندازد و گردد کوه‌ها کودی ریگ بر هم ریخته. إِنَّا أَرْسَلْنَا إِلَيْكُمْ رَسُولاً شَاهِداً عَلَيْكُمْ: به درستی که ما بفرستادیم به شما پیغامبری گواه بر شما تا به هرچه شما می‌کنید روز قیامت بر شما گواهی دهد. گفته‌اند شاهِداً عَلَيْكُمْ گواهی دهنده بر صدق و عدالت شما چنانکه گفت لا يجمع الله امتى على الضلالة كَما اَرْسَلْنَا إِلَى فِرْعَوْنَ رَسُولاً: چنانکه

بفرستادیم به فرعون رسولی چون موسی. 

فَعَصَى فِرْعَوْنُ الرَّسُولَ فَأَخَذْناهُ آخذاً وبيلاً: نافرمانی کرد فرعون آن رسول را بگرفتیم ما او را گرفتنی سخت اگر شما نیز نافرمانی کنید رسول را بگیریم شما را گرفتنی سخت. فَكَيْفَ تَتَّقُونَ إِنْ كَفَرْتُمْ يَوْماً يَجْعَلُ الْوِلْدَانَ شيباً ــ در این تقدیم و تأخير است معناه فكيف تتقون عذاب الله يوماً يجعل الولدان شيبـاً إن كفرتم اليوم: اگر امروز کافر باشید چگونه بپرهیزید فردا از عذاب خدای آن روز که کودکان را سپیدسار کند و آن آنگه بود که ندا آید آدم را که یا آدم ابعث بعثك من ذريتك الى النار.

آدم گوید: یا رب من كل كم كم. فيقول: من كل الف تسع وتسعين وتسع مايه الى النار و واحـدا الـى الجنّة. آنگه بود که کودکان سپیدسار گردند از هول آن ندا. السَّمَاءُ مُنْفَطِر به، آسمان واطرکیده بود آن روز از هول آن روز. سؤال: چرا نگفت منفطرة بعد ما كه سما مؤنث است؟

جواب گوییم مراد از این سما علو است یعنی همه اجرام علوی بطركد و گفته‌اند ما لا يتحقق فيه التذكير والتأنيث إن شئت فانّثه وإن شئت فذكره كَانَ وَعْدُهُ مَفْعُولاً: به درستی که هست وعده خدای کرده و بوده یعنی راست گردد.

سؤال: وعده خدای قول او است اگر قول او مفعول بود واجب آید که قرآن مخلوق بود. جواب گفته‌اند مراد از این وعده موعود است و آن روز قیامت است و گفته‌اند مراد از این مفعول کاین است چنانکه گویند در عرف این کار کرده بودست.

إِنَّ هَذِهِ تَذْكِرَةٌ فَمَنْ شَاءَ اتَّخَذَ إِلى رَبِّهِ سَبِیلاً: به درستی که این قرآن و این سوره و این قصه قیامت پندی است و یادگاری تمام هرکه خواهد که فرا گیرد سوی خدای خود راهی اینک قرآن راه اوست.

إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ ادْنى مِنْ ثلُثي اللَّيْلِ: به درستی که خدای تو داند که تو به شب می‌برخیزی و بایستی به نماز کم از دو برخ شب و نِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطَائِفَةٌ مِنَ الَّذِينَ مَعَكَ: و نیمه آن و سیک آن و گروهی از آنها که با تواند چون بوبکر و عمر و عثمان وعلى رضى الله عنهم.

و آن آن بود که رسول علیه السّلام به شب نماز می‌کردی تا نیمی یا دو برخ از شب بگذشتی. شبی وردهای خویش بکرد بیرون آمد، به در سرای بوبکر شد؛ بوبکر قرآن می‌خواند نرمان. رسول بازگشت به درسرای عمر شد، هنوز به سر کوی بود که آواز عمر بشنید که قرآن می‌خواند به آواز بلند. رسول عليه السّلام بازگشت به در سرای عثمان شد آواز عثمان شنید که آیت‌های رحمت را با هم می‌آورد بازگشت با خانه آمد. بامدادان که یاران حاضر آمدند رسول بوبکر را گفت یا بابکر، دوش قرآن بس نرمان می‌خواندی».

بـوبـکـر گـفـت یا رسول الله، يسمع مـن انـاجـي: آن خدای که با وی راز می‌کردم می‌شنید». عمر را گفت «یا عمر، تو بس بلند می‌خواندی».

عمر گفت یا رسول الله كنت اوقظ الوسنان و اطرد الشيطان و ارضى الرحمن عثمان را گفت «یا عثمان، چرا آیتهای قرآن را چنان می‌خواندی؟» گفت یا رسول الله، كنتُ اخلط الطيب بالطيب». رسول گفت اما انت یا ابابکر فارفع صوتك و اما انت يا عمر فاخفض صوتك و امّا انت يا عثمان فاقرأ القرآن كما انزل».

 

ياران گفتند یا رسول الله(ص) ما در نگاه داشتن شمار ساعت‌های شب درماندیم که تقدیر شمار آن راست نمی‌توانیم داشت خدای تعالی این آیت بفرستاد که والله يُقَدِرُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ: خدای است که تقدیر کند شب را و روز را و نگه تواند داشت تمامی ساعت‌ها و دقیقه‌ای آن را عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ: خدای دانست که شما تقدیر شمار آن نگاه نتوانید داشت فَتابَ عَلَيْكُمْ، ای: فرجع اليكم بالتخفيف والتيسير.

سؤال: چون تکلیف ما لا يطاق از خدای روا نبود پس چرا از ایشان درخواست آنچه عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ، اى لن تطيقوه؟

جواب گفته‌اند آنْ لَنْ تُحْصُوهُ: اى لن تعلموا دقایقه و مقادیره، این احصا به معنی علم است و تکلیف مالا یعلم روا بود چون مکلف ممکن بود از علم آن و گفته‌اند معناه عَلمَ ان لن تطيقوه طاقة السهولة و اليسر لا طاقة القدرة. سؤال: چرا نگفت تحصوهما اگر «ها» راجع است با شب و روز، یا تحصوها اگر «ها» راجع است با ساعات؟ جواب گفته‌اند این «ها» راجع است با تقدیر شب و روز که از پیش گفت وَ اللَّهُ يُقَدِرُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ. 

و گفته اند این «ها» راجع است با ما تقدم ذكره.

سؤال: توبه دادن از گناه باشد و قیام شب به امر خدای بود چرا گفت فتاب عليكم؟ جواب گفته‌اند معناه فرجع اليكم بالتخفيف بنسخ فرض قيام الليل و گفته‌اند این توبه دادن است از آن تقصیر که بعضی را از مسلمانان افتاد در قیام شب در آن مدت که فریضه بود فَاقْرَوُا مَا تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ: برخوانید آنچه آسان بود از قرآن تا از قیام شب بی نصیب نمانید. 

سؤال: چرا گویند از پس امام برنباید خواند بعد ما که خدای گفت فَاقْرَوا مَا تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ؟

جواب گفته‌اند این همچنان است که امروَ السَّارِقُ وَ السَّارِقَة فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُما امر است اما را نه قوم را دیگر جواب این در نماز شب است که فَاقْرَوا و نماز شب افراد کنند لاجرم هر که نماز تنها کند او را قرآن برباید خواند. دیگر جواب بدین آیت حجت نیاید قرائت خلف الامام زیرا که اگر به ظاهر این گیری واجب آید تا به یک آیت از قرآن کفایت بود در قرائت زیرا که گفت فَاقْرَوا مَا تَيَسَّر و یک آیت آسانتر از سه آیت.

دیگر جواب آنکه فَاقْرَوا مطلق است خواندن را نماز را در این تخصیص نیست پس این امر ندب است به قرآن خواندن عَلِمَ اَنْ سَيَكُونُ مِنْكُمْ مَرْضَى: خدای دانست که از شما بیماران باشند قیام شب نتواند کرد.

سؤال: چرا گفت عَلِمَ أَنْ سَيَكُونُ به رفع بعد ما که آن از اداة ناصبه است؟ جواب گفته‌اند که «ها» عماد در این مضمر است ای عَلِمَ آنه سيكون، گفته‌اند این اداة ضعیف است چون حایلی آمد میان آن و میان فعل قوت آن بشد و اینجا حایلی است چون سین سَيَكُون وَآخَرُونَ يَضْرِبُونَ فِي الْأَرْضِ يَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ الله و گروهانی دیگر باشند که میروند در زمین به سفرها می‌جویند از اوزونی نیکویی، خدای یعنی علم و عبادت ایشان را قیام شب دشخوار بود وَأَخَرُونَ يُقَاتِلُونَ فِی سَبیلِ اللهِ و گروهانی دیگر باشند که کارزار می‌کنند در سبیل خدای چون، غازیان قیام شب بر ایشان نیز دشخوار بود؛ چون چنین بود، فَاقْرَوا مَا تَيَسَّرَ مِنْهُ: برخوانید آنچه آسان‌تر بود از قرآن، پس اگر نکنید باری در نماز تقصیر می‌کنید و اقیمُوا الصَّلوةَ وَآتُوا الزَّكُوةَ: و به پای دارید نماز را و بدهید پاکی خواسته را و آفرِضُوا اللهَ قَرْضاً حَسَناً و وام دهيد خدای را وام نیکو بی منت و بی ریا و از بهین دهید چون زکات یا صدقه دهيد وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ هُوَ خَيْراً وَأَعْظَمَ أَجْراً: و آنچه پیش فرستادید مر تنهای شما را از نیکی و مال بازیابید آن را نزد خدای آن به و مزد آن بزرگ‌تر وَ اسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحیم و آمرزش خواهید از خدای به درستی که خدای آمرزگار است و بخشاینده.

 

**سوره مزمّل در مکه نازل شده و دارای ۲۰ آیه است. کلمه مزمّل به معنی «جامه به خود پیچیده» است. این سوره از سوره‌های مفصلات قرآن است که بخش میانی حزب سوم از جزء ۲۹ را تشکیل می‌دهد و همچنین از سوره‌های یازده‌گانه مخاطبات است که خطاب به پیامبر اسلام دارند.